Podbrodzie i okolice - Wirtualna Wileńszczyzna

TRASY TURYSTYCZNE / SIGHTSEEING ROUTES

KIEMIELISZKI - LITWIANY - ŚWIRANKI - POLANY - MICHALISZKI - ŚWIR - DOBROWLANY - WISZNIEW - SZEMETOWSZCZYZNA - ZAŚWIRZ - KOMAROWSZCZYZNA - KONSTANTYNÓW - OLSZEW (OLSZEWO) - ŁYNTUPY - ROMANISZKI - KOMAJE / KIEMIELISZKI - WORZIANY - STRYPISZKI - SZAJKUNY - KLUSZCZANY - JEZIORO NAROCZ

WERSJA POLSKA (ENGLISH VERSION BELOW)

Kiemieliszki są starą osadą położoną przy dawnym ważnym trakcie handlowym Ryga - Birże - Malaty - Podbrodzie - Świr - Postawy - Połock. Obecnie leżą na terenie Białorusi w rejonie ostrowieckim obwodu grodzieńskiego.
Do miejscowości można dojechać z Wilna przez przejście graniczne Kotłówka, następnie przez Michaliszki, ok. 5 km za Michaliszkami należy skręcić na zachód, aby przez Żukojnie i Podolce dotrzeć na miejsce. Kilka kilometrów za Podolcami urywa się asfalt i ostatni ok. 6 km odcinek przebywamy niezbyt wygodną drogą żwirową. Trasa Wilno - Kiemieliszki to około 85 km w jedną stronę.
W XVIII w. Kiemieliszki, wchodzące wówczas w skład dóbr Świrany, należały do Prószyńskich: najpierw do Józefa Prószyńskiego, a następnie od 1779 r. do jego syna – Stanisława – podstarościego mińskiego, który 23 kwietnia 1799 r. sprzedał je Gasparowi Szyszko-Bohuszowi. W XIX w. Kiemieliszki były własnością Szyszko-Bohuszów: w 1849 r. jako właściciele wymieniani są Jerzy i Klemens Szyszko-Bohuszowie, w 1878 r. Gaspar – pułkownik powiatu wołkowyskiego wraz z żoną Anną z Krahelskich, następnie Włodzimierz Szyszko-Bohusz, a po nim od 1883 r. jego spadkobiercy. Po wybuchu Powstania Listopadowego 1830-1831 r. wojna polsko-rosyjska rozszerzyła się na tereny dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Latem 1831 r. przez miasteczko przeszły oddziały powstańcze gen. Henryka Dembińskiego zmierzające okrężną trasą ze Żmudzi (po nieudanej próbie zdobycia Wilna i wyrwaniu się z rosyjskiego okrążenia pod Kurszanami) poprzez Wileńszczyznę, Nowogródczyznę, Grodzieńszczyznę, Podlasie i Mazowsze do Warszawy. W l. 1915 - 1918 tereny te okupowała armia niemiecka - front niemiecko-rosyjski przebiegał ok. 40 km na wschód od Kiemieliszek - nad jeziorem Narocz. Niemcy, poprzez wprowadzenie obowiązkowych dostaw dla wojska przyczynili się do upadku gospodarczego całego regionu. Nie mniejsze straty poczyniła armia bolszewicka, która przeszła tędy w lipcu 1920 r., ciągnąc na Warszawę. Jesienią 1920 r. Kiemieliszki znalazły się na obszarze Litwy Środkowej, zajętej na rozkaz Józefa Piłsudskiego przez rzekomo zbuntowaną, wchodzącą w skład wojsk polskich 1 Dywizję Litewsko-Białoruską pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego, a w marcu 1922 r. wraz z całą Wileńszczyzną zostały przyłączone do Polski (co zostało zaakceptowane przez Ligę Narodów). W okresie międzywojennym miejscowość zwana ciągle miasteczkiem znajdowała się na terenie powiatu święciańskiego województwa wileńskiego. W 1929 r. liczyła już tylko 672 mieszkańców, ale była tu apteka, sklep spożywczy, sklep z tytoniem, sklep z galanterią, kilka sklepów nazywanych dziś wielobranżowymi, wyszynk trunków, działał lekarz, szewc, rzeźnik, piekarz, murarze, krawcy, blacharz i kowal, działała tu także garbarnia, smolarnia i cegielnia. Raz w tygodniu - we środy odbywały się tu targi-jarmarki, na których handlowano końmi i bydłem. Przed 1939 r. w miasteczku działała trzyklasowa szkoła podstawowa, w której nauczycielami byli m.in. Stanisława Koziełło, Władysław Lachowicz (1922 r.), Klaudiusz Chołościakow i Aniela Wiczancówna (1928 r.). W 1938 r. miasteczko liczyło 135 domów i posiadało 714 mieszkańców. We wrześniu 1939 r. Kiemieliszki wraz z całą Wileńszczyzną zajęła Armia Czerwona. W czerwcu 1941 r. omawiany obszar zajęła armia niemiecka i wkrótce zaczęła tu działać kolaborująca z Niemcami okupacyjna administracja litewska. W czasie II wojny światowej na tym terenie operowały oddziały partyzanckie Armii Krajowej, m.in. słynna 5 brygada AK rotmistrza Zygmunta Szendzielarza "Łupaszki" - postaci tyleż znanej co wzbudzającej kontrowersje nawet w dzisiejszych czasach. Dodać tu należy, że „Łupaszka” nie przez przypadek został dowódcą oddziałów partyzanckich akurat w tym rejonie – przed wojną, a także w czasie okupacji często gościł w majątku Szajkuny, położonym ok. 2 km na południe od Kluszczan i ok. 17 km na północny-wschód od Kiemieliszek, należącym do jego teściowej – Wandy Swolkieniowej. Przyszły dowódca 5 Brygady już przed wojną doskonale poznał teren, na którym później prowadził działania partyzanckie. W styczniu 1944 r. pod Kiemieliszkami miała miejsce zwycięska dla Polaków bitwa stoczona przez oddział AK "Błyskawica" z niemiecką załogą kiemieliskiego posterunku policji (Stützpunktu). Akcja oddziału AK miała uniemożliwić wysiedlanie ludności polskiej z tych terenów. Po drugiej wojnie światowej większość parafii wraz z Kiemieliszkami znalazła się na obszarze Białoruskiej SRR, ale prawdziwy podział nastąpił w 1991 r. kiedy to powstały niepodległe państwa Litwa i Białoruś. Granica przecięła dawną parafię kiemieliską 5 km na zachód od Kiemieliszek, pozostawiając po stronie litewskiej kilka miejscowości, m.in. Preny, czy Dolniki (opisane w trasie turystycznej po okolicach Podbrodzia). Obecnie granica otwierana jest bardzo rzadko, co uniemożliwia wiernym z litewskiej strony uczestnictwo w nabożeństwach. Zachował się dawny układ przestrzenny miasteczka z małym ryneczkiem, przy którym stoi główny zabytek miejscowości - drewniany kościół z 1781 r. p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, fundowany przez ówczesnego właściciela - Stanisława Prószyńskiego - Generała Adiutanta W.J.K.M., kawalera Orderu Św. Stanisława, wraz z żoną Anną z Komorowskich (parafia kiemieliska została erygowana 21 września 1781 r. przez biskupa Ignacego Massalskiego, a pierwszym jej proboszczem był ks. Ignacy Towiański). Kościół ten śmiało można zaliczyć do najcenniejszych obiektów sakralnych na Wileńszczyźnie - ma bardzo urozmaiconą bryłę - zbudowany jest na planie krzyża, a w elewacji frontowej dominują dwie drewniane wieże, umieszczone skrajnie, którym nadano cechy neogotyckie podczas przebudowy kościoła w 1897 r., a główne wejście poprzedza monumentalny czterosłupowy ganek z trójkątnym szczytem i małym okienkiem. Zachowało się także kompletne wyposażenie wnętrza: dziewiętnastowieczny neobarokowy ołtarz główny z obrazami z XVIII w., ołtarze boczne z 1874 r., drewniana ambona z XIX w., rokokowy prospekt organowy z k. XVIII w. pod którym na balustradzie chóru organowego zawieszony kartusz barokowy z pocz. XVIII w. z łacińskim napisem AD MAIOREM DEI GLORIA[M], klasycystyczna chrzcielnica z XIX w., oryginalne barokowe konfesjonały i ławki z XVIII w. Uwagę zwracają również osiemnastowieczne portrety m.in. fundatora świątyni - Stanisława Prószyńskiego z k. XVIII w., a także rzeźby z XVIII i XIX w. Zachowały się tu także oryginalne barokowe naczynia liturgiczne m.in. osiemnastowieczna monstrancja. Kościół po wojnie był nieprzerwanie czynny, ostatni remont przeprowadzono tu w latach 90-tych XX w. Obecnie jest siedzibą parafii, msze święte odbywają się tu po polsku, jako że większość mieszkańców tej i okolicznych miejscowości stanowią Polacy. Obok kościoła stoi drewniana trzykondygnacyjna dzwonnica z 1926 r. z dzwonem odlanym w 1899 r. w odlewni Antoniego Włodkowskiego w Węgrowie. Na cmentarzu przykościelnym zachowało się także kilka nagrobków z XIX i pocz. XX w. m.in. Szyszko – Bohuszów. Przy rynku odnaleźć można drewniany duży budynek z pocz. XX w. (w miasteczku zachowało się sporo przedwojennych domów) - przed wojną budynek zajmowały biura posterunku polskiej Policji Państwowej, a w czasach radzieckich, a także po 1991 r., mieściła się tu szkoła muzyczna, która działała jeszcze kilka lat temu - obecnie budynek jest opuszczony i powoli popada w ruinę. W miasteczku jest też kilka sklepów, poczta, punkt apteczny, siedziba władz gminy umiejscowiona w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła. Przed wejściem do budynku władz gminy kilka lat temu można było zauważyć ciekawy relikt z czasów radzieckich - znajdowała się tam bowiem tablica z przodownikami pracy ("doska pocziota"), jakby żywcem przeniesiona z l. 50-tych i głębokiego socjalizmu. Na tablicy umieszczono zdjęcia i nazwiska wyróżniających się pracowników miejscowego sowchozu. Godnym uwagi jest też cmentarz parafialny z nagrobkami z XIX i pocz. XX w., m.in. interesujący nagrobek Julii Wiśniewskiej zm. w 1897 r. zwieńczony ciekawą rzeźbą Matki Boskiej. Drewniana kaplica cmentarna, zbudowana w XIX w., uległa zniszczeniu prawdopodobnie w czasie II wojny światowej lub tuż po wojnie. Przed 1939 r. miasteczko zamieszkiwała też społeczność żydowska (w 1925 r. liczyła 224 osoby) - Księga Adresowa Polski z 1929 r. odnotowuje tutaj istnienie synagogi, która nie zachowała się niestety do naszych czasów - jak wspominają dawni mieszkańcy tych okolic - był to drewniany, skromny parterowy budynek, przypominający raczej zwykłą chatę - jedynym szczegółem, odróżniającym kiemieliską bożnicę od zwykłego domu, były zamazane okna tak, aby w czasie modlitwy nikt z zewnątrz nie zaglądał do środka. Synagoga usytuowana była na uboczu miasteczka, po prawej stronie drogi prowadzącej z rynku na cmentarz katolicki. Działała tu także dwuklasowa skoła żydowska, zatrudniająca dwóch nauczycieli. Po zajęciu tych terenów przez Niemców w czerwcu 1941 r. i ustanowieniu tam kolaborującej z Niemcami administracji litewskiej pod koniec 1941 r., w Kiemieliszkach zostało utworzone getto żydowskie, które jak wspominają dawni mieszkańcy tych okolic, stanowiło kilka domów w centrum miasteczka, ogrodzonych płotem z desek. Getto kiemieliskie istniało do października 1942 r. - dramatyczną relację z jego likwidacji przez kolaborujący z Niemcami litewski oddział policji - wspomnienia naocznego świadka - ówczesnego mieszkańca Kiemieliszek - Antoniego Rakowskiego, przytacza Czesław Noniewicz w swej książce "Za Wilnem".

Z Kiemieliszek drogą ruszamy na południowy-wschód, aby po ok. 6 km dotrzeć do wsi Litwiany. W 2 poł. XVII w. Litwiany należały do rodziny Chodorowskich herbu Korczak (w 1658 r. jednemu z członków rodu, za zasługi wojenne, konstytucja Sejmu nadała dobra Litwiany i Nidziany). W XVIII w. dobra należały do zakonu jezuitów, a następnie, po kasacji zakonu w 1773 r., do Tyzenhauzów, po czym stały się własnością pułkownika Józefa Klimańskiego, od którego, w 1793 r., w drodze cesji, przeszły na własność Józefa Kuczewskiego - koniuszego mścisławskiego, w 1794 r., w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej, komisarza cywilno-wojskowego i porządkowego powiatu zawilejskiego (dawna nazwa powiatu święciańskiego). Na terenie majątku w końcu XVIII w. istniał staw, a także działał młyn. W pierwszej ćwierci XIX w. Litwiany należały do rodziny Szyszków (Szyszko-Bohuszów), właścicieli niedalekich Kiemieliszek i w rękach tej rodziny majątek pozostawał prawdopodobnie do końca XIX w., choć "Kuryer Litewski" z 25 kwietnia 1824 r. donosił, iż zarządzeniem Marszałka Zawilejskiego, Prezesa Opieki Dworzańskiej Powiatu Zawilejskiego, hrabiego Mostowskiego, stosownym do rozporządzeń Rządu Guberni Litewsko-Wileńskiej, dobra Litwiany, należące do Szyszków, mają zostać oddane w dzierżawę "na zaspokojenie remanentów skarbowych". W 2 poł. XIX w. (ok. 1865 r.-1880 r.) wieś liczyła 20 domów i 243 mieszkańców, w tym 7 Żydów, działały tu gorzelnia i młyn wodny. W 1930 r. właścicielem majątku Litwiany o powierzchni 250 ha był Ryszard Ottowicz, a nad rzeczką Ryteńką działał młyn wodny należący do J. Kardzisa. W 1938 r. miejscowość liczyła 51 domów i 249 mieszkańców. Po II wojnie światowej wieś i majątek weszły w skład kiemieliskiego sowchozu. Na południowo-zachodnim krańcu wsi zlokalizowany jest cmentarz katolicki, a także odnaleźć można pozostałości niemieckiego cmentarza wojskowego z I wojny światowej.

Z Litwian, traktem przez Sawiszki (gdzie również zlokalizowany jest cmentarz katolicki) i Ponarce, kierujemy się na północny-wschód, aby po ok. 7 km dotrzeć do położonych niedaleko brzegów Wilii, dwóch sąsiadujących ze sobą miejscowości, którymi są Świranki Wielkie i Świranki Małe. Świranki Wielkie to dawne miasteczko, w XVIII w. były własnością kapituły wileńskiej, w XIX w. należały do skarbu państwa rosyjskiego. W 1880 r. miejscowość posiadała 22 domy i 182 mieszkańców, w tym 10 Żydów. W 1931 r. było tu już 46 domów, a w 1938 r. 50 domów i 244 mieszkańców. W dawnym miasteczku - obecnie wsi - warto zwiedzić drewniany kościół p.w. św. Jerzego, fundowany w 1690 r. przez kapitułę wileńską, przebudowywany w XVIII i XIX w. Obecnie kościół jest po remoncie - msze święte odbywają się tu po polsku. Na cmentarzu przykościelnym można odnaleźć kilka interesujących nagrobków z XIX w., m.in. grób Zofii z Mikoszów Kurkowskiej (zm. w 1836 r.) - właścicielki majątku Podolce oraz grób Franciszka Jarmołowicza (zm. w 1879 r.). Kilkaset metrów na południowy-zachód od kościoła, przy drodze do Mużył, odnaleźć można stary parafialny cmentarz katolicki z nagrobkami z XIX i XX w. Sąsiadujące ze Świrankami Wielkimi Świranki Małe to dawny folwark, a obecnie mały przysiółek. "Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" odnotowuje, że w 1880 r. istniał tu 1 budynek - zapewne dwór, zamieszkiwany przez 4 osoby. W okresie międzywojennym miejscowość znacznie się rozwinęła - w 1931 r. było tu już 36 budynków oraz młyn. Dwór w Świrankach Małych nie zachował się niestety do naszych czasów - uległ zniszczeniu w czasie II wojny światowej.

Około 3 km na północ od Świranek, przy drodze Kiemieliszki-Żukojnie-Świr, odnaleźć można teren dawnego majątku Polany. W 2 połowie XIX w. Polany, leżące na terenie gminy kiemieliskiej, należały do rodziny Mikoszów (ok. 1880 r. miejscowość zamieszkiwało 15 katolików, 9 ewangelików i 4 Żydów). W skład majątku wchodziły także: gorzelnia, browar, młyn wodny oraz wiatrak. W pocz. XX w. - aż do 1939 r. - Polany stanowiły własność Breitkopfów (ok. 1931 r. w skład majątku wchodziło 9 budynków, w tym gorzelnia, a w 1938 r. 7 budynków, zamieszkiwanych przez 81 osób). Ostatnim właścicielem był Władysław Breitkopf, który został zmuszony opuścić majątek jesienią 1939 r., po zajęciu Polan przez Armię Czerwoną 19 września 1939 r. Drewniany, barokowo-klasycystyczny dwór z przełomu XVIII i XIX w. nie zachował się do naszych czasów (w naszej galerii można zobaczyć fotografię dworu w Polanach z ok. 1930 r.) - został zniszczony prawdopodobnie w czasie wojny lub tuż po jej zakończeniu - była to budowla parterowa, dwu lub trzytraktowa (co wskazywałoby na datę powstania budynku w XVIII w.), siedmioosiowa, z wysokim dachem łamanym, krytym gontem. Wejście poprzedzał czterokolumnowy ganek kryty dwuspadowym gontowym dachem. Dwór otaczał park z okazami starych drzew.

W okolicach Kiemieliszek interesujące są także, położone na drugim brzegu Wilii, miejscowości: Michaliszki z perełką baroku - kościołem z k. XVII w. p.w. św. Michała, o przepięknym wystroju wnętrza z bogatymi dekoracjami sztukatorskimi oraz Bystrzyca, gdzie zwiedzić można piękny barokowy kościół z XVIII w. o doskonałych proporcjach i niezatartych cechach stylowych. W tym miejscu należy powiedzieć kilka słów na temat Michaliszek i michaliskiego kościoła. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1548 r. - miasteczko było wówczas własnością hospodarską, posiadało przywilej na targ i karczmę, wydany przez króla Zygmunta Starego. W XVI w. Michaliszki należały do Radziwiłłów, następnie do Prońskich, a w końcu XVI w. i na początku XVII w. do Jakuba Kieniszki, który w 1604 r. sprzedał Michaliszki Janowi Brzostowskiemu herbu Strzemię. Miasteczko było w posiadaniu rodziny Brzostowskich aż do pocz. XIX w. W 1823 r. zadłużone dobra michaliskie zostały sprzedane na licytacji, większość majątku nabył wówczas Mateusz Kotwicz, szambelan JKM. W rodzinie Kotwiczów Michaliszki pozostały do końca XIX w. Pierwszy kościół w Michaliszkach ufundowali bracia Jan i Łukasz Brzostowscy w 1622 r. Była to świątynia drewniana, którą rozbudował w 1653 r. syn Jana Brzostowskiego - Cyprian Paweł Brzostowski, referendarz Wielkiego Księstwa Litewskiego, fundując jednocześnie klasztor dla zakonu Kanoników Regularnych od Pokuty. Pod koniec XVII w. drewniana świątynia spłonęła, a nowy, istniejący do dziś murowany kościół, wzniósł w ostatnim dziesięcioleciu XVII w. Jan Władysław Brzostowski. W 1700 r. inny przedstawiciel rodu Brzostowskich - biskup wileński Konstanty Brzostowski dokonał konsekracji świątyni. Miejscowość znacznie ucierpiała podczas kampanii wojsk napoleońskich w 1812 r. - spalony wówczas został m.in. dwór Brzostowskich, a żołnierze napoleońscy zrabowali część sreber kościelnych. W XIX w. świątynia była kilkakrotnie remontowana. W 1857 r. Michaliszki odwiedził Konstanty hr. Tyszkiewicz, który opisał miejscowość w swej książce "Wilija i jej brzegi" - znalazł się tam m.in. opis ruin dworu Brzostowskich: "W tej ruinie, bez drzwi i okien zakończonej w wykręcane facyaty, są jeszcze ślady pańskiego zbytku i gospodarnej wygody. Na piętrze w pokojach mieszkalnych pozostałe w szczątkach kominki ze sztukateryą, odrzwi i inne ozdoby, świadczą o pierwszym, drugiego ślady widzieć można w obszernych, ciągnących się nie tylko pod domem, lecz i poza domem podziemnych sklepach, obszernych korytarzach i suterenach, na sklepieniach, na których dzisiaj gęsty chwast i wysoka pokrzywa porosły". Miasteczko posiadało wówczas 62 domy i liczyło 351 mieszkańców. Największe straty przyniosła I wojna światowa - jesienią 1915 r. i wiosną 1916 r. Michaliszki znajdowały się w pobliżu linii frontu niemiecko-rosyjskiego, a sama świątynia została ostrzelana - spłonął wtedy dach, a także część wyposażenia wnętrza (zniszczenia dokumentuje zamieszczona w naszej galerii pocztówka przedstawiająca kościół w Michaliszkach w 1916 r.) - remontu dokonano po ustaniu działań wojennych, w 1920 r. W dwudziestoleciu międzywojennym miejscowość (licząca w 1929 r. 812 mieszkańców) leżała na granicy powiatów: święciańskiego i wileńsko-trockiego, a kościół miał status parafialnego. W czasie II wojny światowej i po wojnie świątynia była nieprzerwanie czynna. Ostatni remont kościoła michaliskiego przeprowadzono w l. 2003-2004. Kościół jest murowany z cegły, zbudowany na planie prostokąta, nawa główna, z dwiema kwadratowymi, wysuniętymi wieżami, jest poprzedzona kruchtą na rzucie podkowy. We wnętrzu świątyni uwagę zwracają: bogata dekoracja sztukatorska - zespół stiuków wykonany po 1695 r. i przypisywany warsztatowi włoskiego rzeźbiarza Piotra Pertiego (dzięki którym świątynia uznawana jest za mniejszą kopię słynnego kościoła św. Piotra i Pawła w Wilnie), ołtarz główny i ołtarze boczne z ok. 1700 r., piękna drewniana, pozłacana ambona z ok. 1700 r., późnobarokowy konfesjonał z ok. poł. XVIII w., a także osiemnastowieczne naczynia liturgiczne, m.in. rokokowa monstrancja z ok. 1770 r. Na ścianach odnaleźć można tablice epitafijne przedstawicieli rodziny Kotwiczów, m.in. Wincentego Kotwicza, Rejenta Grodzkiego Wileńskiego, zm. w 1830 r. oraz Anny Wincenty Kotwicz, zm. w 1855 r. Nie zachował się niestety budynek dawnego klasztoru kanoników regularnych od pokuty, wzniesiony w końcu XVIII w. obok kościoła, rozebrany w latach 60-tych XX w (fragment tego budynku można zobaczyć na fotografii sprzed 1939 r., a cały budynek widoczny jest na fotografii z 1935 r. w naszej galerii). Na miejscowym cmentarzu parafialnym (położonym na wzgórzu, ok. 2 km na zachód od kościoła) odnaleźć można jeszcze jeden zabytek Michaliszek - neoromańską kaplicę grobową rodziny Kotwiczów, zbudowaną w 1857 r. według projektu znanego architekta Franciszka Jaszczołda. Kaplica została niedawno odnowiona - we wnętrzu można obejrzeć płyty inskrypcyjne rodzin Kotwiczów, Jaszczołdów i Billewiczów. Przed 1939 r. miasteczko zamieszkiwała także społeczność żydowska (w 1925 r. liczyła 620 osób). Istniała tu także synagoga, zbudowana w 1877 r., która niestety nie zachowała się do naszych czasów - uległa zniszczeniu prawdopodobnie w czasie II wojny światowej. Jedyną pozostałością po michaliskiej wspólnocie żydowskiej, jaka dotrwała do naszych czasów, jest kirkut - cmentarz żydowski z ok. 150 macewami, w większości powalonymi - cmentarz ten, o powierzchni 0,8 ha, położony jest ok. 400 m na południowy-zachód od kościoła. W okresie międzywojennym, rabinem w Michaliszkach był Entin Hirsz, który od 1929 r. był także prezesem michaliskiego oddziału żydowskiego Dobroczynnego Stowarzyszenia Gemiłus-Chesed. Celem tego stowarzyszenia była pomoc ubogim Żydom, poprzez udzielanie bezprocentowych pożyczek dla polepszenia ich sytuacji materialnej. W Michaliszkach urodził się i ukończył tamtejszy cheder (szkołę żydowską) Menke Katz (1906-1991) - poeta amerykański pochodzenia żydowskiego.

Z Michaliszek niedaleko już do Świra - miasteczka malowniczo położonego nad jeziorem o tej samej nazwie. Miejscowość jest jedną z najstarszych w tym regionie - powstała prawdopodobnie w XII w. (według niektórych źródeł Świr założył w XIII w. książę litewski Dowmont), a już w XV w. była ważnym punktem na ruchliwym trakcie handlowym Wilno - Połock. Na mapach z XVI w. i XVII w. zaznaczony jest zamek w Świrze. W 1579 r., w czasie wojny Polski z Państwem Moskiewskim, król polski Stefan Batory właśnie w Świrze koncentrował swoją armię przed wyprawą na Połock. W 1812 r. przez Świr, traktem Batorego, podążała na wschód część armii napoleońskiej. Od XII w. aż do połowy XIX w. miejscowość była własnością książąt Świrskich, w drugiej połowie XIX w. należała do rodziny Biszewskich. W czasie I wojny światowej, w l. 1916-1917, w okolicach Świra - nad jeziorem Narocz - przebiegała linia frontu niemiecko-rosyjskiego, a w niedalekim Kobylniku stacjonował sztab armii niemieckiej. Jesienią 1920 r. Świr, podobnie jak Kiemieliszki i Michaliszki, znalazł się na obszarze Litwy Środkowej, zajętej na rozkaz Józefa Piłsudskiego przez rzekomo zbuntowaną, wchodzącą w skład wojsk polskich 1 Dywizję Litewsko-Białoruską, pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego, a w marcu 1922 r. wraz z całą Wileńszczyzną został przyłączony do Polski. W 1929 r. miasteczko posiadało 1900 mieszkańców, były tu: skład apteczny, Żydowski Bank Ludowy, kasa pożyczkowo-oszczędnościowa, kilkadziesiąt sklepów, m.in. z tzw. artykułami kolonialnymi, bławatne, spożywcze, rybne, piekarnie, restauracja (w naszej galerii znajduje się fotografia przedstawiająca karczmę-restaurację w Świrze ok. 1916 r.), piwiarnia, kilka herbaciarni, działała spółdzielnia mleczarska, fabryka wyrobu wód gazowanych, zakład fotograficzny, swe usługi oferowali felczerzy, lekarze, fryzjerzy, czapnicy, kamasznicy, blacharze, kowale, krawcy, szewcy i wielu innych. W okresie międzywojennym, w Świrze zorganizowano też oddział Związku Strzeleckiego, liczący kilkadziesiąt osób, a także drużynę harcerską im. Emilii Plater.
Przed 1939 r. miejscowość zamieszkiwała także społeczność żydowska (według danych z 1925 r. liczyła 850 osób, istniała tu synagoga, a także mieszkał rabin) oraz staroobrzędowcy, o których informacje czytelnik znajdzie w trasie turystycznej po okolicach Podbrodzia (w opisie miejscowości Powiewiórka) - Księga Adresowa Polski z 1929 r. odnotowuje tu istnienie molenny - świątyni staroobrzędowców. W 1939 r. przez miasteczko kursował autobus dalekobieżny z Wilna do Miadzioła. We wrześniu 1939 r. Świr zajęła Armia Czerwona, a następnie miejscowość włączona została do Białoruskiej SRR, w składzie której, z przerwą na okupację niemiecką lat 1941-1944, dotrwała do 1991 r. W czasie II wojny światowej na tych terenach operowały oddziały Armii Krajowej, m.in. w 1943 r. oddział partyzancki pchor. Antoniego Burzyńskiego "Kmicica" (zamordowanego przez sowieckich partyzantów z oddziału Fiodora Markowa jesienią 1943 r.), a w pierwszej połowie 1944 r. 4 Brygada AK "Narocz" pod dowództwem ppor. Longina Wojciechowskiego ps. "Ronin". Obecnie Świr leży na terenie rejonu miadziolskiego, w obwodzie mińskim Republiki Białoruś. Miasteczko ma ciekawy układ - są tam dwa ryneczki, położone ok. 200 metrów od siebie - jeden z nich jest dzisiaj placem targowym (fotografie przedstawiające fragment rynku w Świrze w 1930 r. oraz rynek i kościół w 1931 r. można obejrzeć w naszej galerii), a drugi zadrzewionym skwerem. Niedaleko placu targowego odnaleźć można najcenniejszy zabytek miasteczka - kościół p.w. św. Mikołaja, fundowany w 1653 r. przez Fabiana Koziełł-Poklewskiego, chorążego oszmiańskiego. Część świątyni została przebudowana w stylu neobarokowym w l. 1908-1909 (efekt przebudowy widać na fotografii z 1917 r.). Kościół został zamknięty przez władze sowieckie w 1961 r. i zamieniony na fabrykę broni (!). Fabryka ta funkcjonowała aż do 1990 r., kiedy to świątynię zwrócono wiernym. Obecnie, w kruchcie zobaczyć można małą wystawę fotografii, przedstawiających wnętrze kościoła w tamtym okresie. Niestety nie zachowało się oryginalne wyposażenie świątyni - w 2004 r. zainstalowano tam nowy ołtarz główny. Kościół, o zwartej bryle, zbudowany jest z cegły na planie prostokąta, elewacje rozczłonkowane są pilastrami i profilowanymi gzymsami, ozdobne szczyty wieńczą elewacje: frontową i tylną. Do kościoła przylega czterokondygnacyjna murowana dzwonnica, zbudowana na planie kwadratu, nakryta kopułowym hełmem. Obok kościoła znajduje się kostnica z XVIII w. wybudowana z kamienia polnego. Przy wejściu do świątyni uwagę zwracają: dzwon z 1701 r. z łacińskim napisem, według relacji mieszkańców miasteczka, zrzucony przez bolszewików z dzwonnicy w 1939 r. lub w 1945 r. oraz żelazny, powyginany krzyż na betonowym postumencie bez podpisu - podobno dawniej wieńczył kościół, a około 1961 r. został zerwany z dachu świątyni przy pomocy ciągnika. W miejscowości zachowało się ponadto trochę murowanej i drewnianej zabudowy z okresu międzywojennego oraz mała drewniana cerkiew z pocz. XX w. Przy jednym z dawnych ryneczków - obecnie skwerze - uwagę zwraca pomnik Lenina, pomalowany na złoto, co ciekawe, Lenin wyciągniętą ręką wskazuje na niedaleki kościół. Za skwerem, przy głównej ulicy zauważyć można wysoki pagórek - jest to prawdopodobnie grodzisko prehistoryczne. Według miejscowej legendy wzgórze usypali czapkami żołnierze napoleońscy, według innej żołnierze Legionów Piłsudskiego, jeszcze innej rycerze króla Stefana Batorego - podobno w lipcu 1579 r. właśnie z tego wzgórza król Stefan Batory dokonał przeglądu swych wojsk wyruszających na Połock. Na szczycie do 1939 r. stał na postumencie polski orzeł - po 17 września 1939 r. zrzucony przez wkraczających do Polski czerwonoarmistów - obecnie jest tylko fundament pomnika. Nieco niżej, na zboczu odnaleźć można pomnik poświęcony żołnierzom radzieckim, poległym w okolicach Świra w 1944 r. Z grodziska roztacza się rozległy widok na całą miejscowość i piękne jezioro Świr, z licznymi wyspami, ciągnące się aż po horyzont. Jezioro Świr zostało uwiecznione w ostatnim wierszu elegijnym Ignacego Chodźki, napisanym kilkanaście dni przed śmiercią, p.t. "Mój kamień nad jeziorem Świrskim" (1861). Tytułowy kamień został położony nad brzegiem jeziora i nazwany "Kamieniem autora "Obrazów litewskich"" przez przyjaciół pisarza. Znakiem czasu i powojennej historii, obok pomnika Lenina jest, ustawiona na drodze wjazdowej do miasteczka, pomalowana na zielono, żelazna brama, w którą wkomponowano czerwone, obecnie nieco wyblakłe, sowieckie gwiazdy. W sąsiedztwie miasteczka znajduje się teren dawnego majątku Świrskich - zachował się modernistyczny pałac z pocz. XX w., zbudowany z czerwonej, nietynkowanej cegły, otoczony małym parkiem. Niestety obiekt ten jest niedostępny dla zwiedzających. W Świrze, w latach 1818-1820 uczęszczał do parafialnej szkółki Romuald Zienkiewicz, pochodzący z powiatu święciańskiego (ur. w 1811 r.), jeden z pierwszych białoruskich folklorystów wieku XIX, autor zbioru "Piosenki gminne ludu pińskiego", wydanego w 1851 r.

Ze Świra, drogą wzdłuż jeziora Świr, podążamy na południowy-wschód, w stronę miejscowości Wiszniew. Jest to odległość ok. 18 km, ale przy okazji warto odwiedzić teren dawnego majątku Dobrowlany (zwane także Dombrowlany, Dubrowlany lub Dumbrowlany), położonego ok. 4 km na zachód od drogi Świr-Wiszniew (w kierunku na Niestaniszki). Pierwsze wzmianki na temat Dobrowlan pochodzą z pocz. XVI w., kiedy to stanowiły własność Zenowiczów, a następnie Roskich, począwszy od Lwa Iwanowicza Roskiego, wzmiankowanego w 1526 r., a skończywszy na Adamie Stefanowiczu Roskim, po którym, w 1595 r., majątek przejęła Katarzyna z Roskich Szwejkowska. W XVII i XVIII w. majątek dość często zmieniał wlaścicieli. W latach 1628-1650 stanowił własność Stabrowskich, po których krótko właścicielem został ksiądz Wojciech Żabiński, a następnie Jan i Katarzyna Podbipiętowie. W rodzinie Podbipiętów Dobrowlany pozostały do 1685 r., kiedy to stały się własnością Bogusława i Barbary Unichowskich. Kolejnym właścicielem w 1719 r. został Jakub na Skrzynnie hr. Dunin, od którego klucz dobrowlański odkupił zięć książę Paweł Sanguszko. W 1785 r. Dobrowlany zostały zakupione od Sanguszków przez Andrzeja i Joachima Abramowiczów. W 1818 r., od Ignacego Abramowicza, Dobrowlany kupili Adam i Aleksandra z Tyzenhauzów hr. Güntherowie (rodzina Günther von Heidelsheim pochodziła z Niemiec i za czasów króla Jana III Sobieskiego osiedliła się w Wielkim Księstwie Litewskim, otrzymując w 1676 r. indygenat polski). Co ciekawe, Abramowicz, który miał wówczas zaledwie 18 lat, wkrótce wyjechał do Paryża, aby tam, w ciągu kilku następnych lat, wszystkie pieniądze ze sprzedaży majątku, przetracić. W 1851 r. Adam hr. Günther podzielił rozległą majętność między swoje córki: Matyldę, Idę i Gabrielę, od których wkrótce odkupił ją Stanisław Chomiński - właściciel niedalekiego Olszewa. W rękach rodziny Chomińskich majątek pozostał do lat 30-tych XX w. Po śmierci ostatniego właściciela Witolda Zygmunta Chomińskiego w 1936 r. Dobrowlany zostały przejęte przez skarb państwa polskiego, a następnie wywłaszczone i rozparcelowane. W Dobrowlanach wiele lat mieszkała Gabriela z Güntherow Puzynina - córka Adama hr. Günthera - autorka pamiętników "W Wilnie i dworach litewskich", w których m.in. opisała Dobrowlany i okoliczne majątki. Pałac w Dobrowlanach, zbudowany przez Sanguszków w XVIII w., a przebudowany przez Adama hr. Günthera w latach 1823-1830 (o czym wspomina Puzynina w swoich pamiętnikach), nie zachował się do naszych czasów. Zdewastowany w latach 1915-1920, spłonął wkrótce po ustaniu działań wojennych w wyniku wypadku: grabione i palone w pobliżu pałacu liście wiatr przeniósł na gontowy dach wywołując pożar, który zniszczył wewnątrz cały budynek. Po pożarze pałac nie został odbudowany (w naszej galerii można zobaczyć niemiecką pocztówkę z ok. 1917 r., przedstawiającą pałac w Dobrowlanach przed pożarem). Pałac, w czasach swej świetności, w XIX w., posiadał bardzo bogate wyposażenie z wieloma dziełami sztuki. W bibliotece znaleźć można było cenne starodruki i rękopisy, w tym listy Tomasza Zana, a także zbiory kartograficzne, na ścianach obrazy m.in. Smuglewicza, Norblina, Rustema i Czechowicza oraz sztychy i grafiki Norblina, Orłowskiego, Saundersa, Bachmatowicza oraz wielu innych mniej znanych. Pałacową gotycką kaplicę-zbrojownię wypełniały cenne zabytkowe okazy broni, jak zbroje rycerskie, buławy, buzdygany, przyłbice, halabardy, lance, włócznie, tarcze, polskie, tureckie zdobyczne, francuskie, a nawet zakonu templariuszy. Pałac otaczał rozległy park romantyczny z okazami starych lip oraz dębem, którego wiek szacowano na 500 lat. W parku miejsce znalazły rozmaite budowle, nadające całej kompozycji romantyczny charakter: jednoarkadowy most, murowana kaplica, bramka egipska, altana chińska, gotycka wieżyczka, czy głaz z pamiątkowym napisem na cześć księżnej Izabelli Czartoryskiej z Puław. W ogrodzie dobrowlańskim, w cieplarniach i oranżerii, hodowano rzadkie odmiany roślin egzotycznych, z których część, latem prezentowano na klombach przed pałacem. W latach 30-tych i 40-tych XIX w., częstym gościem w Dobrowlanach był Ignacy Chodźko, autor m.in. „Obrazów litewskich”. Pałac w Dobrowlanach został przez niego opisany w tzw. podaniu litewskim „Wyklęty” (1852). Do dnia dzisiejszego, z dawnego majątku zachowało się kilka zabudowań podworskich, z których najciekawsze to: klasycystyczna kaplica z XIX w., kapliczka przydrożna z XIX w., spichlerz z XIX w. o cechach neogotyckich, a także resztki zdziczałego parku pałacowego.

Wracamy na drogę Świr-Wiszniew, którą podążamy na południowy-wschód, aby wkrótce dotrzeć do Wiszniewa, położonego nad jeziorem Wiszniewskim, sąsiadującym z jeziorem Świr. W pierwszej połowie XVI w. majątek Wiszniew należał do Biegańskich i Dybowskich, a następnie, od 1569 r. do rodziny Sulistrowskich, którzy byli właścicielami Wiszniewa aż do 1865 r., kiedy to poprzez małżeństwo Ireny z Sulistrowskich i Jana Aleksandra Karłowicza - etnografa, muzykologa i językoznawcy, członka krakowskiej Akademii Umiejętności, trafił do rodziny Karłowiczów. Prawdopodobnie w latach 80-tych XIX w. Jan Aleksander Karłowicz sprzedał Wiszniew hrabiemu Konstantemu Buteniew-Chreptowiczowi, ale informacja ta nie jest pewna - być może majątek został tylko wydzierżawiony, ponieważ w tomie XIII "Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", wydanym w 1893 r., nadal jako właścicielka Wiszniewa figuruje Irena z Sulistrowskich Janowa Karłowiczowa. Dwór wiszniewski, wzniesiony ok. 1780 r. przez szambelana Tadeusza Sulistrowskiego, nie zachował się do naszych czasów - uległ zniszczeniu w czasie I wojny światowej - był to budynek parterowy, z trójosiowym ryzalitem środkowym i dwoma parterowymi alkierzami od frontu, a w elewacji ogrodowej dominował taras widokowy. Dwór został przebudowany w poł. XIX w. zyskując elementy neogotyckie. W XIX w. dwór otaczał rozległy park krajobrazowy, schodzący nad jezioro Wiszniewskie. Do naszych czasów zachował się natomiast zabytkowy klasycystyczny kościół p.w. św. Tadeusza, zbudowany w l. 1811-1820, fundowany przez Tadeusza Sulistrowskiego i jego żonę Brygidę z Łopacińskich. W elewacji frontowej kościoła dominuje czterokolumnowy portyk (wzorowany na Katedrze wileńskiej), a nad prezbiterium znajduje się niewielka kwadratowa wieżyczka. Po Powstaniu Styczniowym 1863 r. kościół został zamieniony na cerkiew prawosławną, a w 1918 r. zwrócony społeczności katolickiej i odtąd nieprzerwanie czynny. W niedalekim sąsiedztwie kościoła znajduje się murowana dzwonnica z XIX w., a także cmentarz katolicki z zabytkowymi nagrobkami. Ginącym zabytkiem Wiszniewa jest neobarokowa kapliczka przydrożna z XIX w. - niestety w stanie daleko posuniętej ruiny. W latach 1915-1917 kościół znajdował się na linii frontu niemiecko-rosyjskiego i został uszkodzony w czasie walk. W naszej galerii można zobaczyć zdjęcie przedstawiające kościół w Wiszniewie w 1917 r. z dziurami po pociskach artyleryjskich i dzwonnicę kościelną wciąż zwieńczoną prawosławnym krzyżem. W Wiszniewie, w 1876 r. urodził się Mieczysław Karłowicz - polski kompozytor i dyrygent - autor kompozycji symfonicznych, m.in. poematów symfoniczych, słynny taternik, a także fotograf i publicysta - był pionierem polskiego narciarstwa, jak również popularyzatorem Tatr (przyczynił się do powstania Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego). W latach 1895-1903 Mieczysław Karłowicz spędzał co roku wakacje w majątku wiszniewskim - zginął tragicznie 8 lutego 1909 r., przysypany lawiną w Tatrach, podczas wycieczki narciarskiej.

Z Wiszniewa, trzymając się zachodniego brzegu jeziora Wiszniewskiego, kierujemy się najpierw na północny-wschód, do miejscowości Syrmież, gdzie droga przybiera kierunek północny, a następnie północno-zachodni i wkrótce doprowadza nas do miejscowości Szemetowszczyzna. Miejscowość w XVI w. należała do rodziny Szemiotów h. Łabędź (piszących się także Szemioth lub Szemiott), następnie do Adama Boskiego h. Jasieńczyk, podkomorzego oszmiańskiego, po którym dobra odziedziczyła siostra Katarzyna, zamężna za Kacprem Szwykowskim, a potem ich córka Zofia, zamężna za Janem Stabrowskim. W XVII w. majątek należał do Przezdzieckich; w 1683 r., po śmierci Mikołaja Przezdzieckiego, kasztelana nowogródzkiego, majątek odziedziczyła jego córka Zuzanna, zamężna za Krzysztofem Despot-Zenowiczem. W pierwszej połowie XVIII w., Szemetowszczyzna, jako posag Teresy Zenowiczówny, zamężnej za Karolem Sulistrowskim h. Lubicz, przeszła do rodziny Sulistrowskich, w rękach której pozostawała do ok. 1825 r. kiedy to Konstancja Sulistrowska - córka Kazimierza Sulistrowskiego - marszałka guberni wileńskiej - wniosła majątek w posagu swemu mężowi - Aleksandrowi Skirmunttowi. W rękach Skirmunttów Szemetowszczyzna pozostała do 1939 r. W 1930 r. właścicielem majątku o powierzchni 3000 ha był Bolesław Skirmuntt. Piękny, modrzewiowy, barokowo-klasycystyczny dwór, zbudowany przez Alojzego Sulistrowskiego ok. 1780 r., otoczony pierwotnie 20-hektarowym parkiem krajobrazowym, nie zachował się niestety do naszych czasów - spłonął w czasie II wojny światowej, w 1942 r., podpalony przez sowieckich partyzantów pod dowództwem Fiodora Markowa - sowieccy partyzanci zamordowali wówczas ostatnią właścicielkę majątku - Gabrielę Skirmuntt, jej córkę oraz kilkanaście innych osób, przebywających wtedy we dworze. Jedyną pozostałością dawnego dworu są ceglane fragmenty kolumn portyku, o dawnym majątku przypominają też resztki parku oraz klasycystyczna dawna kaplica dworska (obecnie kościół p.w. MB Nieustającej Pomocy), zbudowana na przełomie XVIII i XIX w., obok której znajduje się drewniana czworoboczna, dwukondygnacyjna dzwonnica z XIX w. Według wspomnień Ignacego Chodźki, w końcu XVIII w. Szemetowszczyznę odwiedził słynny książę Karol Radziwiłł "Panie Kochanku", który był tam niezwykle wystawnie podejmowany przez ówczesnego właściciela - Alojzego Sulistrowskiego.

Z Szemetowszczyzny, utrzymując wciąż północno-zachodni kierunek, wracamy w kierunku Świra, przejeżdżając przez miejscowość Zaświrz. We wsi zachował się barokowy kościół karmelitów fundowany przez Krzysztofa Zenowicza (właściciela niedalekiej Szemetowszczyzny) w l. 1713-1714. Po Powstaniu Styczniowym, w 1865 r. kościół został zamieniony na cerkiew prawosławną, w 1920 r. świątynię zwrócono kościołowi rzymsko-katolickiemu. Po II wojnie światowej kościół w Zaświrzu ponownie zamknięto i zdewastowano. Świątynię zwrócono wiernym pod koniec XX w. Dawniej z kościołem sąsiadował także budynek klasztoru, z którego do naszych czasów pozostały jedynie ceglane fragmenty ścian. We wsi znajduje się również cmentarz katolicko-prawosławny oraz mały cmentarzyk żołnierzy niemieckich, poległych w tych okolicach w czasie I wojny światowej.

Z Zaświrza kierujemy się wciąż tą samą drogą na północny-zachód, mijamy Świr i przecinamy szosę Wilno-Michaliszki-Postawy, po czym drogą na Łyntupy i Święciany dojeżdżamy do miejscowości Komarowszczyzna, gdzie zachował się zespół dworski, należący w końcu XIX w. i na początku XX w. do rodziny Starzeńskich, a następnie, do 1939 r. do rodziny Chomińskich (ostatnim właścicielem majątku, o powierzchni 3200 ha był Ludwik Chomiński z niedalekiego Olszewa). Warto tu zwrócić uwagę na modernistyczny murowany dwór z pocz. XX w. zbudowany na planie podkowy. Elewację frontową akcentuje ryzalit środkowy z wgłębnym portykiem słupowo-kolumnowym, zwieńczony półkolistym szczytem z herbem Starzeńskich - Lis. W skład założenia dworskiego wchodzą także dwie oficyny, wzniesione współcześnie z dworem, murowana brama wjazdowa oraz spichlerz, zbudowany z kamienia polnego. Dwór i budynki gospodarcze, użytkowane obecnie przez technikum rolnicze, otacza 20-hektarowy park krajobrazowy.

W odległości ok. 3 km na północny-wschód od Komarowszczyzny leży dawne miasteczko Konstantynów, gdzie zwiedzić można interesujący klasycystyczny kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, fundowany przez Konstantego Chomińskiego i zbudowany w 1792 r., następnie przebudowany w latach 1820-1826, wykonany z kamienia polnego. Świątynię otacza kamienne ogrodzenie z klasycystyczną bramą, a na terenie przykościelnym odnaleźć można groby rodziny Chomińskich - właścicieli niedalekiego Olszewa. Na początku XXI w. kościół został gruntownie odnowiony. W miejscowości zachował się również stary cmentarz katolicki otoczony kamiennym ogrodzeniem z murowaną bramą. W naszej galerii można odnaleźć zdjęcie przedstawiające kościół w Konstantynowie ok. 1916 r. kiedy to świątynia pełniła funkcję niemieckiego szpitala polowego.

Komarowszczyzna i Konstantynów znajdują się w bliskim sąsiedztwie dawnego majątku Olszew, zwanego także Olszewo - miejsca o bogatej historii, którego nie można pominąć, odwiedzając ten region. W XV w. miejscowe dobra ziemskie należały do rodu Gasztołdów, a następnie, w XVI i XVII w. kolejno do Kociełłów, Kiszków i Koziełł-Poklewskich. W końcu XVII w., jako wiano Anny z Koziełł-Poklewskich, żony Ludwika Jakuba na Baksztach Chomińskiego - pisarza Wielkiego Księstwa Litewskiego - stały się własnością rodziny Chomińskich h. Lis, w której pozostawały nieprzerwanie aż do 1939 r. Ostatnimi właścicielami Olszewa byli Ludwik Chomiński wraz z żoną Stefanią, a majątek w 1930 r. miał powierzchnię 3642 ha. Ozdobą Olszewa był do lat 80-tych XX w. piękny drewniany barokowy dwór z charakterystycznym wysokim, gontowym, łamanym dachem polskim, wzniesiony na początku XVIII w. przez Ludwika Jakuba Chomińskiego. Na początku XIX w. dwór rozbudowano poprzez dodanie w elewacji ogrodowej dwóch drewnianych skrzydeł bocznych, krytych również gontowym dachem łamanym, nadających dworowi kształt podkowy - skrzydła te przedłużono jeszcze w końcu XIX lub na pocz. XX w., dobudowując fragmenty murowane. Elewację frontową urozmaicał portyk słupowo-kolumnowy z pocz. XIX w., który później przedłużono do wysokości piętra, a górę oszklono tworząc małe pomieszczenie nad wejściem głównym, w XIX w. mieszczące kaplicę domową. Dwór otaczał piękny park krajobrazowy o powierzchni 10 ha, założony w XVIII w. na wysokim brzegu rzeki Straczy, dosnonale harmonizujący z malowniczą okolicą, w którym ciekawym elementem był zegar słoneczny z XIX w. Warto także wspomnieć o cennym wyposażeniu wnętrza dworu - oprócz wspaniałych inkrustowanych mebli palisandrowych z XVIII w., portretów rodzinnych i pejzaży z XVIII i XIX w., autorstwa Jana Rustema, Walentego Wańkowicza, czy Michała Rouby, uwagę zwracały dwie wazy brązowe japońskie, cztery wazony kryształowe, okute brązem, kandelabry srebrne i brązowe oraz wspaniała, licząca 10000 tomów biblioteka, z drukami przede wszystkim z XVII i XVIII w., której najcenniejszym dziełem był "Kodeks Olszewski Chomińskich" z 1550 r., zawierający jeden z najstarszych pomników piśmiennictwa polskiego w Wielkim Księstwie Litewskim, zatytułowany "Chronika W.X.Lit." - był to jedyny egzemplarz napisany po polsku. Księga ta zawierała m.in. także nieopublikowany najstarszy polski tekst "Statutu Litewskiego" oraz opis wyprawy na Moskwę króla polskiego Zygmunta III Wazy. Ze względu na malownicze położenie, dwór olszewski był przed 1939 r. także znanym i cenionym miejscem letniskowym. Dwór olszewski przetrwał szczęśliwie zawieruchy dwóch wojen światowych, aby zginąć w głupi sposób w latach 80-tych XX w., zburzony spychaczami - do dziś pozostały tylko zrujnowane fragmenty murowanych skrzydeł elewacji tylnej budynku oraz resztki parku. Na tutejszym cmentarzu katolickim odnaleźć można grób majora Wojska Polskiego z 13 Pułku Ułanów Wileńskich Mariana Ostroga-Kisielewicza - w 1944 r. dowódcy 23 Brygady AK, który poległ w bitwie pod Łokcianami 21 czerwca 1944 r.

Z Olszewa kierujemy się w stronę granicy z Litwą i wkrótce dojeżdżamy do miasteczka Łyntupy. W pierwszej połowie XVIII w. Łyntupy należały do Hülzenów, a od ok. połowy XVIII w. aż do 1863 r. do rodziny Buczyńskich. W latach 1863 - 1944 Łyntupy były własnością Biszewskich herbu Abdank. W 1930 r. miejscowość liczyła 956 mieszkańców, a właścicielem majątku Łyntupy o powierzchni 5000 ha był Józef Biszewski. W miasteczku działało wówczas kilkanaście sklepów, m.in. z tzw. artykułami kolonialnymi, kilka herbaciarni, apteka, biuro próśb i tłumaczeń, piekarnia, sklep z artykułami tytoniowymi, piwiarnia, wyszynk trunków, a także zajazd; działała cegielnia, tartak, smolarnia oraz dwa młyny. W okresie międzywojennym, w każdy wtorek odbywały się tu jarmarki, na których handlowano bydłem, a także artykułami spożywczymi. Miasteczko warte jest odwiedzenia ze względu na dwa interesujące zabytki architektury. Pierwszym jest neoklasycystyczny kościół z l. 1908-14 (kościół zobaczyć można także na pocztówce z 1916 r.). W zadbanym wnętrzu świątyni podziwiać można kopię obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej. Na cmentarzu przykościelnym odnaleźć można m.in. grób Wincentego Dowgiałło (zm. w 1859 r.) - prezesa sądu guberni litewsko-wileńskiej oraz właściciela majątku Romaniszki k. Łyntup, a także jego żony Anastazji Dowgiałłowej (zm. w 1862 r.). Drugim ciekawym zabytkiem jest pałac Biszewskich w stylu neorenesansowej willi włoskiej zbudowany w 1907 r. według projektu znanego architekta Tadeusza Rostworowskiego (w naszej galerii można zobaczyć także pałac na pocztówce z 1916 r.). W skład zespołu pałacowo-parkowego wchodzi też znaczna ilość budowli: oficyna, kaplica, kamienny most, neogotycka wędzarnia, browar, kilka pawilonów parkowych, kamienna wieża, a także klasycystyczne altany, podcienia itp. Tak wielkie nagromadzenie różnych budowli na stosunkowo małym obszarze wiąże się z ciekawą historią. Podobno ówczesnemu właścicielowi Łyntup i fundatorowi wszystkich tych budynków pewna Cyganka przepowiedziała, że będzie on żyć tak długo, jak długo będzie stawiać coraz to nowe budowle. Warto także odwiedzić tutejszy cmentarz katolicki, na którym odnaleźć można m.in. grób Jerzego Biszewskiego (zm. w 1879 r.) - właściciela Łyntup, a także groby rodziny Dowgiałłów - właścicieli majątku Romaniszki, sąsiadującego z Łyntupami. Na szczególne zainteresowanie zasługuje grób nieznanego żołnierza z 1920 r., gdzie pochowano żołnierzy Wojska Polskiego, poległych w walkach z bolszewikami. Grób wieńczy drewniany krzyż z herbami Litwy i Polski oraz białoruskim napisem "Za naszą i waszą wolność", na cokole krzyża znajduje się tablica pamiątkowa z 1930 r. z polską inskrypcją: "Nieznanemu żołnierzowi poległemu w obronie ojczyzny ludność gminy łyntupskiej w 10-lecie odparcia najazdu bolszewików 1920-1930". Dawny klimat miasteczka oddają zamieszczone w naszej galerii pocztówki przedstawiające m.in. rynek w Niedzielę Palmową 1917 r., rynek i kościół ok. 1917 r. oraz główną ulicę zimą 1915/1916 r. Około 2 km na wschód od Łyntup leży miejscowość Świrduny, gdzie zachowała się mogiła niezidentyfikowanych powstańców z 1863 r. Mogiła, zwieńczona drewnianym krzyżem, przykryta jest częściowo ociosanym kamieniem, na którym można odczytać zacierający się już, przedwojenny napis: "Tu spoczywają zwłoki bohaterów poległych za wolność ojczyzny w 1863 r.".

Pisząc o Łyntupach, warto wspomnieć o sąsiadującym z miasteczkiem, dawnym majątku ziemskim Romaniszki. Miejscowość, położona ok. 2 km na zachód od Łyntup i ok. 10 km na południowy-wschód od Święcian, znajduje się obecnie na terytorium Białorusi, tuż przy granicy z Litwą, co powoduje, że leżąc w pasie nadgranicznym, jest raczej trudno dostępna dla turystów. Romaniszki od XVI w. do pocz. XIX w. należały do rodu Giedroyciów. W 1814 r., poprzez małżeństwo Anastazji Giedroyciówny z Wincentym Dowgiałłą - późniejszym podkomorzym zawilejskim - przeszły do rodziny Dowgiałłów, w rękach których pozostawały do ok. 1939 r.-1940 r. W 1928 r. właścicielem majątku o powierzchni 1600 ha był Władysław Dowgiałło, a po jego śmierci, ostatnią właścicielką Romaniszek stała się jego żona Helena z Wagnerów Dowgiałłowa. Ozdobą Romaniszek był, dziś nieistniejący, modrzewiowy dwór z XVIII w., spalony w czasie II wojny światowej. Dwór miał układ dwutraktowy, był budowlą siedmioosiową, z małą werandą, poprzedzającą wejście. W pierwszej ćwierci XIX w. do dworu dobudowano kwadratowe skrzydło-alkierz z drzewa sosnowego, nakryty wysokim, łamanym dachem z okienkami mansardowymi - ten fragment dworu przetrwał do dnia dzisiejszego, lecz niestety chyli się ku ruinie i wkrótce zapewne zniknie ostatecznie z krajobrazu miejscowości. Wnętrze dworu charakteryzowało się bogatym wyposażeniem, z którego wyróżniały się: komplet mebli mahoniowych z intarsją z jasnego drewna, komplety mebli palisandrowych i czeczotkowych, lustra w złoconych ramach, fortepian z drzewa orzechowego wiedeńskiej firmy Kern. Ściany pomieszczeń zdobiły cenne obrazy i grafiki, jak np. krajobrazy Poussina, "Pijany faun" Molinariego, czy "Scena w gospodzie", "Scena rynkowa" i "W piwiarni" Stanisława Bohusza Siestrzeńcewicza. Za budynkiem dworu rozpościerał się starannie zaprojektowany park krajobrazowy z sadzawką i licznymi alejkami. Do zabudowań założenia dworsko-parkowego należały także: drewniana oficyna, stojąca nieopodal dworu, nakryta wysokim, czterospadowym, gontowym dachem, cieplarnia z egzotycznymi kwiatami i krzewami oraz kamienny pawilon parkowy z gontowym dachem.

Około 20 km na wschód od Łyntup leży inna interesująca wieś - dawne miasteczko Komaje. Miejscowość w XVI w. należała najpierw do Prońskich, a następnie do Rudominów-Dusiatskich, którzy władali Komajami także w XVII w. i na pocz. XVIII w. W 1722 r. dobra komajskie nabył Krzysztof Sulistrowski - chorąży oszmiański od Katarzyny z Rudominów ks. Ogińskiej - starościny uświatskiej. W rękach Sulistrowskich majątek pozostał do 1875 r., kiedy to Celina z Sulistrowskich Czechowiczowa otrzymała je przy podziale dóbr i wniosła do rodziny Czechowiczów. W rękach Czechowiczów majątek pozostał do 1939 r. W 1930 r. właścicielką 300-hektarowego majątku była Irena Czechowicz (właścicielem niedalekich Surwiliszek, o powierzchni 970 ha, był Edmund Czechowicz). Około 1880 r. miasteczko liczyło 50 domów, była tu szkoła, działały: młyn, browar i gorzelnia. W 1930 r. miejscowość liczyła 380 mieszkańców i była centrum gminy. Działały tu: Kółko Rolnicze "Zorza", kilka sklepów z artykułami spożywczymi, piwiarnia oraz wyszynk trunków. W 1938 r. miasteczko liczyło 79 domów i posiadało 485 mieszkańców. Najcenniejszym zabytkiem miejscowości jest gotycki kościół obronny zbudowany w l. 1603-1606 - jest to jednocześnie jeden z najcenniejszych zabytków sakralnych na Wileńszczyźnie. Fasadę charakteryzują dwie narożne, okrągłe wieże ze strzelnicami, a trójkątny szczyt wieńczy piękny, żelazny, kuty krzyż. We wnętrzu zachował się drewniany strop z XVII w., ołtarz główny z 2 połowy XVIII w. z rzeźbami apostołów Piotra i Pawła i rzeźbionymi, złoconymi ornamentami, w którego centrum obejrzeć można obraz MB z Dzieciątkiem z XVII w. Do cennych zabytków wnętrza świątyni należą także bogato zdobione barokowe organy z XVIII w. Niedaleko kościoła odnaleźć można kamienny krzyż z XV-XVI w. o wysokości 2,5 m. na starym cmentarzu odnaleźć można polskie nagrobki z XIX w. i XX w.

Będąc w tych okolicach warto też odwiedzić małą wioskę Worziany, położoną ok. 9 km na północny-wschód od Kiemieliszek. Na jednym z dwóch tamtejszych cmentarzy pochowani są żołnierze 5 Brygady AK rotmistrza Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”, polegli 31 stycznia 1944 r. w bitwie z Niemcami (1 kompanią 898 batalionu strzelców krajowych Wehrmachtu wysłaną z Podbrodzia), jaka rozegrała się tego dnia na przedpolach wioski i w samej miejscowości. W tym samym dniu we wsi odbywało się także wesele (miejscowy gospodarz Jan Giedrojć wydawał za mąż córkę) co osłabiło czujność żołnierzy Brygady i spowodowało, że Niemcom udało się początkowo zaskoczyć żołnierzy polskich, ale ostatecznie bitwa zakończyła się zwycięstwem Polaków. Zachowały się relacje uczestników tamtych wydarzeń – oto jedna z nich (z książki D. Fikusa „Pseudonim Łupaszka”): „Brygada w składzie czterech plutonów w sile około 160 ludzi kwaterowała w wiosce Worziany, gdy o godz. 11 przed południem rozległy się strzały od strony północnej. Nim dowódca miał czas zorientować się w sytuacji, kolumna niemiecka zajechała przed wioskę i rozwinęła się w tyralierę, próbując otoczyć wieś. Zatrzymani pod samą wioską ogniem naszych żołnierzy, Niemcy przypadli do ziemi i ostrzelali wieś z ckm i kilku rkmów. Pociski zapalające spowodowały pożar kilku zabudowań. Tymczasem druga linia niemiecka ukazała się na skraju lasu oddalonego o 300 m od wsi. Dowódca brygady wysłał dwa plutony, aby okrążyły nieprzyjaciela od strony lasu, dając równocześnie rozkaz do natarcia pozostałym plutonom. Pod naciskiem natarcia, w którym dowódca brygady szedł na czele tyraliery, pierwsza linia niemiecka zaczęła się wycofywać w kierunku lasu, wkrótce jednak plutony okrążające obeszły wroga od tyłu i druga linia niemiecka, cofając się przed nimi, wyszła z lasu na otwarte pole, w kierunku wioski. W ten sposób Niemcy dostali się w podwójny ogień i walka zakończyła się ich zupełnym rozbiciem. Na przedpolu przed wioską pozostało zabitych 63 Niemców, wielu znaleziono później w okolicznych lasach, zginął kapitan i dwóch poruczników niemieckich, wzięto do niewoli kilkunastu jeńców, zdobyto 1 cekaem, 3 erkaemy i kilkadziesiąt karabinów i granatów”. Polacy stracili w tej bitwie 19 żołnierzy. W dniu 10 czerwca 1995 r., w Worzianach, odbyła się uroczystość poświęcenia cmentarza partyzantów 5 Brygady AK, odnowionego dzięki staraniom polskiej Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Do Worzian, podobnie jak do Kiemieliszek, dojazd jest nieco utrudniony, ponieważ prowadzi tam jedynie droga żwirowo-piaszczysta. Z Kiemieliszek należy kierować się na północny-wschód do miejscowości Żusiny, a następnie na przysiółek Kuciszki, gdzie wciąż utrzymując północno-wschodni kierunek drogą przez las dotrzemy na miejsce.

Pisząc o okolicach Kiemieliszek i Worzian, warto także wspomnieć o ciekawym i cennym zabytku, znajdującym się na terenie nieistniejącej dziś wsi Strypiszki. Miejsce to, zwane obecnie uroczyskiem Strypiszki, położone jest ok. 4 km na północ od Worzian, niestety, w strefie nadgranicznej, niedostępnej dla turystów, tuż przy granicy z Litwą, otoczone bagnami - nawet mając specjalne zezwolenie można się tam dostać jedynie latem, kiedy jest względnie sucho. Na terenie dawnej wsi Strypiszki zachowała się do dziś drewniana cerkiew staroobrzędowców (starowierów) z XVIII w. - jest to absolutnie unikatowy zabytek, nie tylko drewnianej architektury sakralnej, ale także budownictwa ludowego. Świątynia zbudowana jest na planie prostokąta, nakryta dwuspadowym dachem, zwieńczonym od frontu czworoboczną wieżyczką, nakrytą namiotowym hełmem z malutką cebulką na szczycie. Elewację frontową zdobi dekoracyjne szalowanie "w choinkę", wejście do świątyni poprzedza dwuspadowy daszek na drewnianych podporach. Wnętrze pozbawione jest wyposażenia - ciekawym elementem są drewniane rzeźbione podpory dachu. Przed 1939 r. świątynia strypiska leżała na obszarze gminy kiemieliskiej i wchodziła w skład Wschodniej Staroobrzędowej Cerkwi Polski. W 1927 r. miejscowa parafia liczyła 645 wiernych. Świątynia była kilkakrotnie przebudowywana - ostatnia przebudowa miała miejsce w 1910 r. Stan obiektu nie jest zadowalający - pomimo, iż dach świątyni wydaje się być we względnie dobrej kondycji, opuszczony obiekt powoli popada w ruinę - pilnie wymaga prac konserwatorskich i renowacyjnych. Do lat 90-tych XX w. odbywały się tu nabożeństwa - większość wiernych mieszka po stronie litewskiej - w miejscowościach: Podbrodzie, Powiewiórka, Piorki, Zułów - niestety, od ok. 1991 r. granicę litewsko-białoruską zaczęto stopniowo uszczelniać tak, że obecnie dostęp do świątyni dla wiernych ze strony litewskiej jest praktycznie niemożliwy. W 2005 r. białoruskie władze nadały świątyni status zabytku historyczno-sakralnego - od tego czasu mińska pomorska wspólnota staroobrzędowców starała się uzyskać od władz zgodę na przeniesienie zabytku do Mińska i pomimo uzyskania takiej wstępnej zgody, władze Mińska nadal nie określiły konkretnego miejsca, do którego byłoby możliwe przeniesienie cerkwi. Przyszłość jednego z najciekawszych, a zarazem najbardziej niedostępnych zabytków tego regionu rysuje się zatem raczej w niewyraźnych barwach.

Z Worzian można ruszyć także drogą na wschód, przez Hadziłuny i Barany, a następnie kierować się na północ, aby po ok. 12 km dotrzeć do terenu dawnego majątku ziemskiego Szajkuny. W XIX w. majątek Szajkuny należał do rodziny Kuczewskich, a następnie do Swolkieniów, w rękach których pozostał do 1944 r. Ostatnimi właścicielami byli Konstanty Swolkień, a po jego śmierci, żona Wanda Swolkieniowa. Niestety, barokowy, modrzewiowy dwór z końca XVII w. nie zachował się do naszych czasów - spłonął w 1929 r. - był to budynek parterowy, pierwotnie dwutraktowy, dziewięcioosiowy, nakryty wysokim, łamanym dachem polskim, krytym gontem. Elewację frontową urozmaicał trójosiowy, murowany ganek o trzech arkadach wspierających drewniany balkon, zwieńczony trójkątnym szczytem z małym okienkiem. We wnętrzu uwagę zwracały m.in. piękne mahoniowe meble w stylu Ludwika Filipa, kryte aksamitem, oraz fortepian firmy Mühlbach. Ściany dekorowały portrety rodzinne oraz różnego rodzaju stare ryciny i litografie. Wspaniała biblioteka, licząca 3000 tomów, wśród których znajdowały się rękopisy z XVI i XVII w., została doszczętnie rozgrabiona przez bolszewików w 1920 r. W sąsiedztwie dworu znajdowały się drewniana oficyna, kryta dwuspadowym, gontowym dachem, z dwoma gankami o dwóch kolumienkach, zwieńczonych trójkątnymi szczytami, drewniany spichlerz z XVII w., drewniana wędzarnia nakryta gontowym dachem, budynek rządcy oraz stajnia-powozownia. Za dworem rozpościerał się rozległy park angielski, którego zdziczałe resztki dotrwały do naszych czasów. Elementem założenia dworsko-parkowego była także klasycystyczna kaplica grobowa Swolkieniów, zbudowana z nieoszlifowanych, otynkowanych głazów polnych ok. 1840 r., przypominająca powstałą nieco wcześniej kaplicę grobową Mostowskich w Cerkliszkach k. Święcian. Zrujnowany i wielokrotnie dewastowany budynek kaplicy dworskiej w Szajkunach dotrwał do naszych czasów, lecz pozbawiony dachu, nie ma wielkich szans na przetrwanie. Warto wiedzieć, że w czasie II wojny światowej, majątek szajkuński stanowił bazę zaopatrzeniową dla oddziałów Armii Krajowej, działających na tym obszarze, w szczególności dla 5 Wileńskiej Brygady AK rotmistrza Zygmunta Szendzielarza "Łupaszki", który będąc mężem Anny Swolkień - córki Konstantego i Wandy Swolkieniów, jeszcze przed wojną często gościł w Szajkunach.

Z terenu dawnego majątku Szajkuny podążamy na północ i wkrótce trafiamy do miasteczka Kluszczany. W XVIII w. Kluszczany należały do Korsaków, a następnie, poprzez małżeństwo Leokadii Korsakówny, córki Jana Korsaka, podwojewodziego połockiego, z Wincentym Szyrynem, stały się własnością rodziny Szyrynów, do której należały prawdopodobnie do pocz. XX w. (w 1880 r. właścicielem majątku był Henryk Szyryn, zmarły w 1905 r.). W 1866 r. Kluszczany liczyły zaledwie 14 domów i 77 mieszkańców, w tym 15 Żydów, ok. 1880 r. miejscowość liczyła już 337 mieszkańców, aby do 1938 r. ulec zmniejszeniu do 167 mieszkańców i 29 domów. Przed 1939 r. działały tu: sklep z wyrobami bawełnianymi, sklep bławatny, sklep galanteryjny, sklepy z artykułami spożywczymi, sklep z wyrobami tytoniowymi oraz wyszynk trunków, działała tu także wielobranżowa firma Mieczysława Karpińskiego. Do niedawna ozdobą miasteczka był drewniany kościół p.w. św. Joachima, wzniesiony w latach ok. 1870-1875 staraniem rodzin Szyrynów, Kuczewskich i Swolkieniów na miejscu wcześniejszej świątyni, fundowanej jeszcze przez Jana Korsaka w XVIII w. (być może z wykorzystaniem fragmentów osiemnastowiecznej świątyni). Kościół zbudowany był na planie prostokąta, oszalowany, z dwiema czworobocznymi wieżami na narożach, zwieńczonymi spiczastymi hełmami z żeliwnymi krzyżami. Bryłę kościoła urozmaicały także dwie wieżyczki na dachu świątyni. Wewnątrz kościoła znajdowała się tablica pamiątkowa poświęcona ks. Konstantemu Stepowiczowi (1890-1926), który był tu proboszczem po 1915 r. Konstanty Stepowicz, znany także pod pseudonimem Kazimir Swajak, był poetą białoruskim, wydał tom poezji p.t. "Maja lira", pracował również jako wikary w Komajach oraz później jako proboszcz w Zaświrzu. W dniu 6 czerwca 2017 r. kościół, w wyniku pożaru, uległ całkowitemu zniszczeniu. W odległości ok. 200 m na południe od terenu kościoła znajduje się cmentarz katolicki o powierzchni 0,7 ha, z grobami z XIX i XX w., m.in. znajdują się tam groby Szyrynów: Józefy z Szyrynów Szyrynowej (zm. w 1870 r.), Henryka Szyryna (zm. w 1905 r.), Kuczewskich: Tadeusza i Walerii Kuczewskich z 1856 r., Ewy z Kuczewskich Zajączkowskiej - sędziny granicznej powiatu wileńskiego (zm. w 1875 r.), Ignacego Kuczewskiego (zm. w 1904 r.). Na cmentarzu kluszczańskim pochowany jest także oficer Wojska Polskiego - porucznik Janusz Sieklucki z 11 Pułku Ułanów Legionowych, który od jesieni 1941 r. ukrywał się w majątku Szajkuny, w 1942 r., wracając z Wilna do Szajkun, wraz z Anną Swolkień-Szendzielarz, wpadł w zasadzkę urządzoną prez odział litewski, w wyniku której został zastrzelony. Warto też wiedzieć, że w czasie Powstania Styczniowego - w dniu 25 czerwca 1863 r. - w okolicach Kluszczan (ok. 3 km na wschód od miasteczka, niedaleko wsi Łokciany), doszło do starcia powstańczego oddziału Gustawa Czechowicza w sile ok. 40 ludzi z rosyjskim oddziałem - rotą piechoty i 13 kozakami pod dowództwem płk Miezeńcowa. Po krótkiej potyczce powstańcy wycofali się bez strat. Kilka kilometrów na północ od Kluszczan, drogę przecina granica litewsko-białoruska, toteż nie da się niestety dalej kontynuować podróży w tym kierunku - aby zwiedzić pozostałe miejscowości, opisane w trasie turystycznej, należy wybrać kierunek południowo-wschodni i wyruszyć w stronę miejscowości Stracza, gdzie droga z Kluszczan wpada do szosy Wilno-Połock, w okolicy Świra - tam możemy skierować się w stronę Kiemieliszek i Michaliszek lub Świra i Wiszniewa, a także wyruszyć np. do Łyntup.

Będąc w okolicach Świra warto zajechać także nad niedalekie jezioro Narocz - największe jezioro Polski okresu międzywojennego. Jest to akwen o powierzchni ok. 80 km kwadratowych, długości ok. 13 km i szerokości ok. 10 km, głębokość dochodzi tu do 30 metrów, a obwód zbiornika to ok. 40 km. Jezioro przez wieki było obszarem granicznym. W 1795 r. przez środek akwenu przebiegała granica II i III rozbioru Polski, od końca XVIII w. przez zbiornik biegła także granica powiatów i aż do 1925 r. zachodnia część jeziora należała do powiatu święciańskiego (do 1843 r. zawilejski), w 1926 r. całe jezioro, wraz z gminą Kobylnik, znalazło się na obszarze nowoutworzonego powiatu postawskiego. W latach 1915-1917 przez jezioro biegła także linia frontu niemiecko-rosyjskiego, a sam akwen i jego okolice, w marcu 1916 r., były widownią krwawych walk znanych w historii pod nazwą bitwy nad jeziorem Narocz - byla to wielka kontrofensywa rosyjska - próba przełamania frontu i ponownego opanowania przez Rosjan zachodniej Wileńszczyzny wraz z Wilnem. Wskutek błędów w dowodzeniu i niekorzystnych warunków atmosferycznych ofensywa nie przyniosła żadnych efektów poza ogromną ilością ofiar - bitwa kosztowała życie blisko 80 tysięcy żołnierzy rosyjskich i 40 tysięcy niemieckich. Pamiątką po tych walkach był przez wiele lat wszechobecny drut kolczasty, którym naszpikowano liczne umocnienia i wielostopniowo ufortyfikowaną linię frontu, a którego resztki można odnaleźć nawet współcześnie, a sam obszar walk nazywany był "odrutowaną okolicą". W okresie międzywojennym władze polskie podjęły działania mające na celu rozwój turystyki w regionie i szeroką promocję samego jeziora, jako miejsca atrakcyjnego dla uprawiania wielu dziedzin sportu i turystyki kwalifikowanej. W roku 1929, z inicjatywy ówczesnego wojewody wileńskiego Władysława Raczkiewicza, zbudowano i otwarto pierwsze schronisko turystyczne Towarzystwa Miłośników Jeziora Narocz, które usytuowane było na wschodnim brzegu jeziora, na przesmyku między jeziorami Narocz i Miastro, w okolicy wsi Hatowicze. Co ciekawe, budynek schroniska zaprojektowany został z wykorzystaniem elementów stylu zakopiańskiego. W 1933 r., na północno-zachodnim brzegu jeziora, w miejscowości Kupa, oddano do użytku budynek szkolnego schroniska turystycznego Wileńskiego Kuratorium Okręgu Szkolnego, kierowanego przez braci Henryka i Tadeusza Głowackich. Schronisko przyjąć mogło jednorazowo ok. 100 osób i posiadało także własny port jachtowy, wypożyczalnię sprzętu sportowego oraz teren rekreacyjny. W niedalekim sąsiedztwie, pod koniec lat 30-tych, działały także schronisko Ligi Popierania Turystyki, które przyjąć mogło jednorazowo ok. 70 osób i posiadało własną plażę oraz garaż na 10 samochodów oraz schronisko harcerskie. W latach 30-tych XX w., nad Naroczą, organizowane były obozy żeglarskie dla młodzieży, regaty żeglarskie, spływy kajakowe, a zimą, tuż przed wojną, organizowano wyścigi bojerów na zamarzniętej tafli jeziora oraz biegi i wycieczki narciarskie po okolicy. Przynajmniej raz, około 1935 r., zorganizowano tam także rajd samochodowy dookoła jeziora. Na rozwój turystyki korzystnie wpłynęły także polskie inwestycje w lokalną infrastrukturę - wyremontowano dawną niemiecką linię kolei wąskotorowej Łyntupy-Kobylnik, a w 1937 r. oddano do użytku nowowybudowany odcinek kolejowy Kobylnik-Narocz (Kupa), co umożliwiło wygodny dojazd koleją nad sam brzeg jeziora nie tylko turystom z Wilna, ale także np. z Warszawy, czy innych miast Polski. Pod koniec lat 30-tych uruchomiono także bezpośrednie połączenie autobusowe z Wilna (przez Michaliszki i Świr do Miadzioła), szybko powstawały także małe pensjonaty oraz kwatery prywatne dla turystów. Od 1935 r. Dyrekcja Lasów Państwowych rozpoczęła zarybianie jeziora, zapuszczając 5 milionów zarodowego wylęgu sielawy z jeziora Pejpus w Estonii, a także siei, węgorza, lina oraz sandacza, tworząc podstawy nowoczesnej gospodarki rybnej. Wybuch wojny przerwał rozwój turystyczny i gospodarczy regionu i okolic samego jeziora. W czasie II wojny światowej, w tych okolicach operowały oddziały Armii Krajowej oraz partyzantki sowieckiej. W 1943 r. bazę wypadową nad jeziorem Narocz zorganizował sobie oddział AK ppor. Antoniego Burzyńskiego "Kmicica", a sam "Kmicic", przez pewien czas, mieszkał w schronisku szkolnym braci Głowackich w Kupie, które było jednym z punktów kontaktowych i zaopatrzeniowych miejscowej siatki AK (schronisko zostało spalone przez łotewskie i niemieckie nazistowskie oddziały SS we wrześniu 1943 r.). W sierpniu 1943 r., większość żołnierzy polskich z oddziału "Kmicica", wraz z dowódcą, została podstępnie uwięziona, a następnie zamordowana przez sowieckich partyzantów z oddziału Fiodora Markowa - mord ten miał miejsce na terenie bazy sowieckiej, położonej ok. 2 km na wschód od bazy polskiej. W pierwszej połowie 1944 r. okolice jeziora były obszarem operacyjnym IV Brygady AK "Narocz" dowodzonej przez ppor. Longina Wojciechowskiego ps. "Ronin". Po wojnie jezioro Narocz i okoliczne gminy weszły w skład rejonu miadzielskiego Białoruskiej Republiki Radzieckiej. W latach 60-tych, z połączenia kilku wsi, utworzono kurort Narocz z ośrodkami wczasowymi i pensjonatami - obecnie na terenie kurortu działa kilka hoteli, pensjonatów i uzdrowisk. W 1999 r. utworzony został Naroczański Park Narodowy o całkowitej powierzchni ok. 97 tysięcy hektarów.

Tekst: Jacek Szulski
Współpraca: Inesa Szulska
Copyright © 2009-2024 Jacek Szulski / podbrodzie.info.pl

UWAGA: wyrazy pokolorowane na niebiesko i zielono są aktywne - odsyłają do poszczególnych zdjęć w galeriach - po kliknięciu na taki wyraz otwiera się odpowiednie zdjęcie z danej galerii.

ENGLISH VERSION

Kiemieliszki (Kemelishki) is an old former town, these days village situated on the former trade road Riga – Birże (Birshe) - Malaty - Podbrodzie – Świr (Svir) - Postawy – Polotsk, nowadays in Ostroviec District Grodno voivodship north-west Belarus, near the Lithuanian-Belarusian border. The tourists can travel there from Vilna via Kotlovka border point and after via Michaliszki (Michalishki) and Podolce – it is about 85 km one way. In the 18th century Kiemieliszki (Kemelishki) was situated in Oszmiana (Oshmiana) district in Polish-Lithuanian Commonwealth (Polish-Lithuanian Union) and belonged to Prószyński – Polish noble family: first to Józef Prószyński, and next from 1779 to his son – Stanisław – who sold it on 23 April 1799 to Gaspar Szyszko-Bohusz. After Russian invasion 1792-1794 and 3rd partition of Poland - in 1795 – Kiemieliszki (Kemelishki) was incorporated to Russian Empire – the town was situated then on a new Lithuanian-Wilno (Vilna) province area, formed in 1801 and changed for Wilno (Vilna) province in 1840. In the 19th century Kiemieliszki (Kemelishki) was belonged to Szyszko-Bohusz – Polish noble family: according to documents in 1849 to Jerzy and Klemens Szyszko-Bohusz, in 1878 to colonel Gaspar Szyszko-Bohusz, and next to Włodzimierz Szyszko-Bohusz. At the time of the Polish-Russian war 1831 (November Insurrection) Polish partisans had been fought with Russian Army on that area for example in the Summer of 1831 the division under command of general Henryk Dembiński operated there. At the time of the next Polish-Russian war – January Insurrection 1863 (Polish Independence War) – on that territory few battless were happened. From 1915 to 1918 Wilno (Vilna) province including Kiemieliszki (Kemelishki) was under German occupation – the line of the German-Russian front was 40 km east from the town. In the Autumn of 1920 Wilno (Vilna), Oszmiana (Oshmiana) and Święciany (Sventsiany) Districts named Central Lithuania, by Marshal Józef Piłsudski order, was controled by the 1st Lithuanian-Belarusian Division under general Lucjan Żeligowski command and in March 1922 Wilno (Vilna) Province Parliament decided to incorporate that territory to Poland. From 1922 to 1939 Kiemieliszki (Kemelishki) was situated in Święciany (Sventsiany) District Wilno (Vilna) voivodship Eastern Poland and 672 inhabitants lived in that town in 1929 – mostly Poles and Jews. In 1938 the town had 135 houses and 714 inhabitants. On 17-20 September 1939 Soviet Red Army invaded Eastern Poland and started occupation of Wilno (Vilna) voivodship including Święciany (Sventsiany) District. Next, in June 1941 German Army started new occupation with a help of Lithuanian police administration (which collaborated with Germans). At the time of the second World War in that region Polish partisans had been heroic fought with Germans and Soviets – specially famous 5th Brigade of the Polish National Army (Armia Krajowa, named also Polish Home Army) commanded by the captain Zygmunt Szendzielarz “Łupaszka” – for example in January 1944 near Kiemieliszki (Kemelishki), Polish partisans from “Lightning” group attacked German troops, which started to expel Poles from that land. At the time of the second World War the structure of the nations has been changed there – most of the Jews was murdered by Nazis (in October 1942 the Kemelishki ghetto was eliminated by Lithuanian Nazi police troops, which collaborated with Germans), after 1945 many Poles went to Poland formed in new border lines, the Soviets had been arrested some of them – mostly the soldiers from Polish National Army (Armia Krajowa, named also Polish Home Army) – and transported to Siberia work camps – that time Kiemieliszki (Kemelishki) was annexed to Belarusian Soviet Republic, after 1991 Republic of Belarus. Most interesting historical building there is a wooden church of the Blessed Virgin Mary’s Birthday founded in 1781 by Stanisław Prószyński – the owner of Kiemieliszki (Kemelishki), rebuilt in 1897. In the interior you can admire at: main altar from 19th century, lateral altars made in 1874 in neo-baroque style, wooden pulpit from 19th century, baroque organ from 18th century and equipment from 18th and 19th centuries including baroque portrait of Stanisław Prószyński painted at the end of 18th century, and also sculptures from 18th and 19th centuries. After the second World War the church has been still opened and the last renovation was done in 1990s. Nowadays the church is a centre of parish and masses are saying in Polish language because most of nowadays inhabitants are still Poles. Near the church the wooden bell tower from 1926 is situated – there is a bell inside made by bell-founder Antoni Włodkowski from Węgrów in 1899. On the former Market you can find the wooden house from the beginning of 20th century - before the second World War the Polish police station was situated here, in Soviet times and also after 1991 this place was used by music school. Nowadays the former music school house is abandoned. On Kiemieliszki (Kemelishki) cemetery you can find many old Polish graves from 19th and the beginning of 20th centuries – most interesting is the tombstone of Julia Wiśniewska died in 1897. Unfortunately, there is no relics of Jewish community (in 1925 about 224 Jews lived there) – the wooden synagogue was destroyed at the time of the second World War.

From Kiemieliszki travel south-east 6 km to Litwiany village. In the second part of 17th century, from 1658, Litwiany belonged to Chodorowski Polish noble family (coat of arms Korczak), in 18th century first to Jesuits and after 1773 when the Order was suppressed, Litwiany belonged to Tyzenhauz family and next to colonel Józef Klimański who gave it, by a cession, for Józef Kuczewski in 1793. Józef Kuczewski, in 1794, at the time of Kościuszko Insurrection, was a civil-military commissioner for Zawilejski (Zavileyski) District (former name of Święciany/Sventsiany District). That time the pond and mill were situated on the estate area. In the first quarter of 19th century Litwiany belonged to Szyszko (Szyszko-Bohusz) family (the owners of Kiemieliszki) and probably this family was an owner of the village until the end of the century. In the second part of 19th century (between circa 1865-1880) Litwiany had 20 houses and 243 inhabitants including 7 Jews. In 1930 the owner of the 250 ha square estate was Ryszard Ottowicz and on Ryteńka river the watermill, belonged to J. Kardzis, was situated. In 1938 Litwiany had 51 houses and 249 inhabitants. After the second World War the village and estate were joined to Kiemieliszki sovkhoz. Nowadays you can find there old catholic cemetery and vestiges of German military cemetery from the first World War.

The surroundings of Kiemieliszki (Kemelishki) are very picturesque and there are many interesting places to see, for example from Litwiany you can go 7 km north-east, via Sawiszki (Savishki) and Ponarce villages, to Świranki Wielkie (Sviranki) where the wooden church from 17th century and old catholic cemetery can be seen. Near the church the interesting tombstone on the grave of Zofia Kurkowska de domo Mikosz (died in 1836) - the owner of Podolce estate, and tombstone on the grave of Franciszek Jarmołowicz (died in 1879) can also be found. Świranki Wielkie is former town - in 18th century belonged to Wilno/Vilna Chapter (Bishops of Vilna) and in 19th century to Russian Empire treasury. In 1880 the town had 22 houses and 182 inhabitants uncluding 10 Jews. In 1931 the town had 46 houses and in 1938 there were 50 houses and 244 inhabitants. Nowadays the Poles still live there and the masses in church are also in Polish language. Within a stone’s throw the former estate Świranki Małe can be found - in 1880 the manor house was inhabited by 4 persons, in 1931 there were 36 houses and mill - unfortunately tha manor house was destroyed after the second World War. Good to know that the beautiful church in Bystrzyca (Bystritsa) former town – built in 18th century in baroque style on the left side of Wilia (Vilia) river - is also situated nearby.

About 3 km north from Świranki, near the road Kiemieliszki-Żukojnie-Świr, you can find the former Polany estate area. In the second part of 19th century Polany belonged to Mikosz family (circa 1880, in the estate there lived 15 catholics, 9 evangelicals and 4 Jews). The estate had also distillery, brewery, watermill and windmill. In the beginning of 20th century - until 1939 - Polany belonged to Breitkopf family (circa 1931 there were 9 houses including distillery, in 1938 the estate had 7 houses and 81 inhabitants). The last owner of the estate was Władysław Breitkopf and he had to leave Polany in the Autumn of 1939, after the Soviet Red Army invaded Poland on 17 September 1939 and entered Polany on 19 September. The wooden manor house, built probably in the turn of 18th and 19th century in baroque-classicism style, situated in the park, is nonexistent today - it was destroyed at the time of the second World War or just after the war was over. In our gallery you can find the photo of Polany manor house from circa 1930.

Next interesting place is Michaliszki (Michalishki, Mikhalishki) – also on the left side of Wilia (Vilia) river with unique baroque Saint Michael church from 17th century. Michaliszki (Michalishki, Mikhalishki), mentioned in 16th century, belonged that time to prince Radziwiłł, next to Proński – Polish noble family, and at the beginning of 17th century to Jakub Kieniszka who sold it in 1604 for Polish nobleman – Jan Brzostowski. The Brzostowski family were the owners of that town until 19th century – in 1823 the mansion was acquired by the Polish nobleman Mateusz Kotwicz and the Kotwicz family was the owner until the end of that century. First wooden church in Michaliszki (Michalishki, Mikhalishki) was founded in 1622 by Jan and Łukasz Brzostowski brothers and after rebuilt in 1653 by the son of Jan Brzostowski – Cyprian Paweł Brzostowski and he additionaly founded first closter there. At the end of 17th century that wooden church burned and new owner of the town – Jan Władysław Brzostowski founded a new church which you can see today. In 1700 the bishop of Wilno (Vilna) – Konstanty Brzostowski consecrated new church. In 1812, at the time of the French-Russian war, when the Lithuania and Wilno (Vilna) province was under French occupation, the French soldiers burned Brzostowski manor house and partly plundered and demolished interior of the church. In 19th century the church has been restored several times. In 1857 count Konstanty Tyszkiewicz, at the time of his journey-cruise on the Wilia (Vilia) river, was visited Michaliszki (Michalishki, Mikhalishki) and described the town in his book “The riversides of Vilia”. At the time of the first World War – in the Autumn of 1915 Michaliszki (Michalishki, Mikhalishki) including church was demolished and burned by the German Army – the Wilia (Vilia) riverside was a line of the German-Russian front that time. The church was restored in 1920. At the time of the second World War and after then the church has been still opened. The last renovation was done in 2002-2003. In the interior you can see an unique sculptural reliefs in baroque style – decorative stucco works made circa 1695 probably by the Italian sculptor Piotr Perti, altars from circa 1700, beautiful wooden pulpit with golden details made circa 1700, lately baroque equipment from the second part of the 18th century. On the walls you can find few commemorative plaques in memory of Kotwicz family representatives (members) – Wincenty Kotwicz (died in 1830) and Anna Wincenta Kotwicz (died in 1855). The former closter built at the end of 18th century near the church was destroyed in the 1960s (part of this building can be seen on photo pre 1939 and total view on photo from 1935 in our gallery). On the Michaliszki (Michalishki, Mikhalishki) cemetery (2 km west from the church) you can find a small chapel founded in 1857 by Kotwicz family and designed by famous Polish architect – Franciszek Jaszczołd nowadays renovated. In the interior the memory plaques of Kotwicz, Jaszczołd and Billewicz families can be found. Before 1939 Jewish community also lived in Michaliszki (in the 1920s more than 800 inhabitants including 620 Jews had lived there) – there was a synagogue built in 1877 and demolished probably at the time of the second World War. Nowadays you can find the Jewish cemetery with 150 tombstones - the last vestiges of Michaliszki Jewish community. The cemetery has 0,8 ha square and it is situated about 400 m south-west from the catholic church. The rabbi of Michaliszki (Michalishki, Mikhalishki) – Entin Hirsz – between 1929 and 1939 was also a president of the Michaliszki Gemilus-Chesed Jewish Charitable Affiliated Society. The poet - Menke Katz (1906-1991) was born in Michaliszki and he finished Jewish school there.

It is not far from Michaliszki (Michalishki, Mikhalishki) to Świr (Svir) – the next small historical town on the way of your trip. Świr (Svir), picturesque situated near the Świr (Svir) lake, is probably the oldest town in whole region – founded in the 12th century, and in the 15th century it was an important place on old trade road Wilno (Vilna)- Polotsk. On the maps from 16th and 17th centuries the castle in Świr (Svir) has been noticed. In 1579, at the time of Polish-Russian, Polish king Stefan Batory concentrated Polish Army in Świr (Svir) before attack on Polotsk. In 1812 Świr (Svir) was occupied by the French Napoleon’s army and they were attacked on Polotsk the same Batory’s way. From the 12th century until 19th century Świr (Svir) was belonged to Świrski noble family, after belonged to Biszewski family. At the time of the first World War in the years 1916-1917 the German-Russian front line was nearby (in our gallery you can find the photo from that time - it shows restaurant in Svir circa 1916). In the Autumn of 1920 Wilno (Vilna), Oszmiana (Oshmiana) and Święciany (Sventsiany) Districts including Świr (Svir), named Central Lithuania, by Marshal Józef Piłsudski order, was controled by the 1st Lithuanian-Belarussian Division under general Lucjan Żeligowski command and in March 1922 Wilno (Vilna) Province Parliament decided to incorporate that territory to Poland (it was accepted by League of Nations). From 1922 to 1939 Świr (Svir) the same as Kiemieliszki (Kemelishki) and Michaliszki (Michalishki, Mikhalishki) was also situated in Święciany (Sventsiany) District Wilno (Vilna) voivodship Eastern Poland and had 1900 inhabitants (data from 1929) – mostly Poles and Jews (in 1925 about 850 Jews lived in the town), but also some Belarusians have been lived too. On 17-20 September 1939 Soviet Red Army invaded Eastern Poland and started occupation also Święciany (Sventsiany) District including Świr (Svir). That time the Soviets incorporated Świr (Svir) to Belarusian Soviet Republic. At the time of the second World War Polish partisans from the Polish National Army (Armia Krajowa, named also Polish Home Army) had been heroic fought with Germans and Soviets in that region, among others in 1943 Polish National Army troop commanded by Antoni Burzyński “Kmicic” (murdered by Soviets partisans in the Autumn of 1943) and next at the beginning of 1944 – Polish Home Army 4th Brigade “Narocz” commanded by lieutenant Longin Wojciechowski “Ronin”. Nowadays Świr (Svir) is situated in Miadziol District, Minsk voivodship, Republic of Belarus. The town has an interesting scheme – there are two markets situated 200 metres each other – one is still trade place – second is a small park (in our gallery you can find photos of the market in 1930 and part of the market near church in 1931). Near the trade market you can find the most interesting historical building in the town – St. Nikolai’s church founded by the Fabian Koziełł-Poklewski in 1653, rebuilt in neo-baroque style in 1908-1909 (the result can be seen on the photo of the church from 1917). Te church was closed by the Soviets in 1961 – then they were established arms (weapon) factory which was worked until 1990 – in that year the church came back to local catholics. Now, inside the church you can see a small exbhibition with photos, which shows the church interior that time. In 2004 the new altar was installed inside. Adjoining bell tower from 17th century, mortuary from 18th century made in stones can also be seen. Opposite the church main entrance lies a bell made in 1701 with Latin’s sentence throwed down by the Soviets in 1939 or 1945 and iron cross – former installed on the church roof – in 1961 was also broken down. In the town you can also find some wooden houses from the beginning of 20th century. Near the park you can find a small hill – there is probably pre-Christian mound – an archaelogical monument of the ancient times. Following to an old legend the hill was heaped up by the Napoleon’s soldiers, scecond story – it was done by the Polish soldiers, another one – the knights of Polish King Stefan Batory – probably in July 1579 King Stefan Batory from the top of that hill revieved his army before attack on Polotsk. Until 1939, on the top of the hill there was a monumet with Polish eagle demolished by the Soviet Red Army soldiers after 17 September 1939. On the slope you can find the monument of Soviet soldiers, died here in 1944. From the top a magnificent view for the town and lake is spreading. Nearby the Świr (Svir) a historical manor house from the beginning of 20th century is situated, unfortunately closed for tourists. An interesting can be information that Romuald Zienkiewicz - one of the first Belorussian folklorist (born in Święciany/Sventsiany District in 1811) in 19th century - was learned in Świr/Svir parish school in 1818-1820.

From Świr (Svir), along to Świr lake you can travel about 18 km south-east to Wiszniew (Vishnyev) but by the way you can visit Dobrowlany former estate area (named also Dombrowlany, Dubrowlany or Dumbrowlany), situated 4 km west from Świr-Wiszniew road. In 16th century Dobrowlany belonged to Zenowicz family and next to Roski family starting from Lew Iwanowicz Roski in 1526 and final to Adam Stefanowicz Roski and Katarzyna Szwejkowska de domo Roska - the owner in 1595. In 17th and 18th centuries the estate had many owners. In 1628-1650 Dobrowlany belonged to Stabrowski family, next to priest Wojciech Żabiński and after - until 1685 - to Podbipięta family. In the beginning of 18th century the owners were Bogusław Unichowski and his wife Barbara, after that, from 1719 count Jakub Dunin, next his son-in-law prince Paweł Sanguszko and from 1785 to 1818 Abramowicz noble family. In 1818 count Adam Günther was bought Dobrowlany and in 1851 he divided the estate between three daughters: Matylda, Ida and Gabriela. After that the estate was bought by Stanisław Chomiński - the owner of Olszew estate nearby and finally it was property of Chomiński noble family until the 1930s when the estate was parceled out. In Dobrowlany Gabriela Puzynina de domo Günther has been lived many years - she was count Adam Günther’s daughter and she described Dobrowlany in her diaries "W Wilnie i dworach litewskich" ("In Vilna and Lithuanian estates"). Unfortunately the palace in Dobrowlany, built in 18th century by Sanguszko family and rebuilt in 1823-1830 in classicism style by count Adam Günther, is nonexistent today - devastated in 1915-1920 (first World War and Polish-Soviet War) it was burned in the beginning of 1920s and was not restored (in our gallery you can find the German postcard with picture of Dobrowlany palace from circa 1917). The best times for the palace were in 19th century - in the interior there were many precious paintings of Polish painters like Smuglewicz, Norblin, Rustem, Czechowicz and more. In the palace library there were many old prints and documents including manuscripts. Inside the palace gothic chapel the examples of Polish, Turkish, French and Knights Templar old former weapon were stored. In the romantic park the old lindens and 500-years old oak were grown. There were also romantic arcade bridge, brick chapel, Egyptian gate, Chinese gazebo, gothic tower, and the stone in memory of duchess Izabella Czartoryska from Puławy. Today you can still find there some estate buildings and works like chapel built in 19th century in classicism style, shrine from 19th century, granary from 19th century in neo-gothic style and the rests of former palace park. In the 1830s and 1840s the Polish writer Ignacy Chodźko has been visited Dobrowlany many times and described the estate in 1852 in his novel "Wyklęty" ("The Pariah").

You can back to Świr (Svir) - Wiszniew (Vishnyev) road, travel south-east and soon you will come to Wiszniew former town, situated at the Wiszniewskie lake side. In the first part of the 16th century Wiszniew belonged to Biegański Polish noble family and next to Dybowski Polish noble family, from 1569 until 1865 to Sulistrowski Polish noble family. In 1865, because of marriage of Irena Sulistrowska and Jan Aleksander Karłowicz - Polish ethnographer, musicologist and language expert - the Wiszniew estate started belong to Karłowicz Polish noble family. In the 1880s Jan Aleksander Karłowicz probably sold Wiszniew for count Konstanty Buteniew-Chreptowicz but this information is not finally confirmed - "The Polish Kingdom and other Slavic countries dictionary" from 1893 informed that the owner of Wiszniew estate was Irena Karłowicz de domo Sulistrowska that time. The manor house in Wiszniew was built circa 1780 by Tadeusz Sulistrowski and next rebuilt in neo-gothic style in 19th century but it was demolished at the time of the first World War. Nowadays you can see the catholic church built in 1811-1820 in classicism style and founded by Tadeusz Sulistrowski and his wife Brygida de domo Łopacińska. After the Polish January Insurrection 1863 the church was changed for orthodox church and in 1918 was restored for catholic community. Nearby the church there is bell tower from 19th century and also old catholic cemetery. The another interesting old historic monument not far from the town is neo-baroque small chapel built in 19th century, unfortunately partly ruined after the second World War. In 1915-1917 the church was situated on German-Russian front line and in our gallery you can see the photo of the church in 1917 with the holes of artillery bullets and orthodox cross on the top of the bell tower.

In Wiszniew, the Polish famous composer and conductor - Mieczysław Karłowicz was born in 1876. He was also a photographer and Polish alpine skiing pioneer, especially popularized Polish Tatra mountains. In 1895-1903, each year, he spent his summer vacations in Wiszniew estate. On 8 February 1909, Mieczysław Karłowicz died under the avalanche in Tatra mountains.

From Wiszniew travelling along the west side of Wiszniewskie lake, north-east first and after Syrmież village north-west - you will come to Szemetowszczyzna (Shemetovshtschizna) village soon. In 16th century the estate belonged to Szemiot family (known also as Szemioth or Szemiott), next to Adam Boski and after to his sister Katarzyna, married to Kacper Szwykowski, and finally to their daughter Zofia married to Jan Stabrowski. In 17th century the estate belonged to Przezdziecki family; in 1683, after Mikołaj Przezdziecki death, estate started belong to Zenowicz family. From the first part of 18th century until circa 1825 it was belonged Sulistrowski family, next change was when Konstancja Sulistrowska - daughter of Kazimierz Sulistrowski - marshal of Vilna province -married to Aleksander Skirmuntt. From that time until 1939 Szemetowszczyzna has belonged to Skirmuntt family. In 1930 the owner of the estate (3000 hectares square) was Bolesław Skirmuntt. Unfortunately a beautiful wooden manor house built circa 1780 by Alojzy Sulistrowski in baroque-classicism style, surrounded by 20-hectares landscape park, is nonexistent these days - it was burnt by the Soviet partisans troop commanded by Fiodor Markow at the time of the second World War - in 1942 - that time Soviet partisans murdered also the last owner of the estate - Gabriela Skirmuntt, her daughter and more persons in the manor. The parts of the columns of the former manor porch and small church in classicism style (former estate chapel) built on the turn of the 18th and 19th centuries with wooden bell tower from 19th century only can be seen nowadays.

From Szemetowszczyzna go still north-west, on Świr (Svir) way and you will find Zaświrz (Zasvir) village where you can see Carmelites baroque church founded by Krzysztof Zenowicz (the owner of Szemetowszczyzna) in 1713-1714. After the January Insurrection (1863-1864), in 1865 the church was converted for orthodox church - it came back to catholics in 1920. After the second World War the church was closed and devastated. It finally came back to catholics at the end of 20th century. In the past there was also closter building near the church - nowadays you can find the ruins of the walls. You can also visit catholic-orthodox cemetery and small cemetery of German soldiers died near Zaświrz at the time of the first World War.

From Zaświrz travel the same way north-west, near Świr, cross the Wilno (Vilna)-Michaliszki-Postawy road, and come to Komarowszczyzna village, where you can find an interesting modern manor house built at the beginning of 20th century and belonged to Starzeński Polish family that time and next until 1939 to Chomiński Polish family (the last owner was Ludwik Chomiński from Olszew and the estate had 3200 hectares). The front side has a pork with columns and Starzeński family coat of arms. There are also two mansion annexes, entrance gate and granary made in stones. The mansion complex is surrounded by 20-hectares park. Manor house and other mansion buildings are using by agronomical college.

About 3 km north-east from Komarowszczyzna the former town Konstantynów is situated. You can see there an interesting catholic church founded in 1792 by Konstanty Chomiński and rebuilt in 1820-1826 in classicism style, made of stone, surrounded by stony fence with the gate in classicism style. Near the church the graves of Chomiński family from Olszew estate can be found. In our gallery you can find the photo of the church in Konstantynów from circa 1916 when it was a German military hospital.

Next interesting place you can find nearby Komarowszczyzna and Konstantynów is former estate Olszew (Olshev, named also Olszewo). In 15th century the estate belonged to Gasztołd family, next in 16th and 17th centuries to Kociełło, Kiszka and Koziełł-Poklewski Polish families. At the end of 17th century Anna de domo Koziełł-Poklewska married to Ludwik Jakub Chomiński - from that time until 1939 Olszew has belonged to Chomiński Polish noble family - the last owners of Olszew estate (in 1930 had 3642 hectares) were Ludwik Chomiński and his wife Stefania. Unfortunately the beautiful wooden manor house, built by Ludwik Jakub Chomiński at the beginning of 18th century, was destroyed in the 1980s. The manor house had also lateral wooden and partly brick flanks built in 19th century and rebuilt probably in the beginnings of 20th century. The front side had a porch with columns from 19th century. The manor was surrounded by beautiful landscape park at the Stracza riverside, planted in 18th century where the interesting element was sundial probably from 18th century. The household accessories in the interior are also remarkable: wooden encrusted furniture from 18th century, portraits and landscapes from 18th and 19th centuries painted by Jan Rustem, Walenty Wańkowicz, Michał Rouba and more, bronze Japanese tureens, cristal vases and specially amazing bibliotheca with 10000 books from 17th and 18th centuries mostly where the most valuable was Polish "Kodeks Olszewski Chomińskich" (Chomiński family codex from Olszew) from 1550 with the one of the oldest monument of Polish language in Grand Duchy of Lithuania - "Chronika W.X.Lit." (Drand Duchy of Lithuania Chronicle), Polish text of "The Statutes of Lithuania" from 16th century and description of Polish King Sigismund III Vasa expedition to Moscow at the beginning of 17th century. Before 1939 Olszew was also a famous holiday chateau - nowadays you can find only the ruins of the manor brick flanks and vestiges of the park. On the catholic cemetery you can find the grave of Polish Army 13 Cavalry Regiment major Marian Ostróg-Kisielewicz - in 1944 he was a commander of Polish Home Army 23 Brigade - he was killed on 21 June 1944 in fighting with Germans near Łokciany village.

From Olszew you can travel to Belarusian-Lithuanian border, a stone’s throw away is Łyntupy (Lyntupy) town – 15 km south east from Święciany (Sventsiany). At the beginning of 18th century Łyntupy (Lyntupy) was belonged to Hülzen family, and from the second part of that century until 1863 belonged to Buczyński Polish noble family. In 1863-1944 the town belonged to Biszewski Polish noble family (coat of arms Abdank). In the years 1922-1939 the town was situated in Wilno (Vilna) voivodship, Święciany (Sventsiany) District Eastern Poland and 965 inhabitants lived in that town. Nowadays you can see there two interesting historical buildings. First is catholic church (you can see this church on postcard from 1916 in our gallery) built between 1908-1914. In the interior you can admire the copy of painting of Our Lady of the Gate of Dawn. On the cemetery near the church you can find the grave of Wincenty Dowgiałło (died in 1859) - the chairman of the Lithuanian-Wilno district court, the owner of Romaniszki estate near Łyntupy and his wife Anastazja Dowgiałło (died in 1862). The second interesting historical building is Biszewski family palace complex founded in 1907 and designed by the famous Polish architect Tadeusz Rostworowski (see the palace on postcard from 1916 in our gallery) including palace park pavillons in classicism style and other buildings like stony tower and brigde in estate landscape park. On the catholic cemetery you can find among others the tombstone on the grave of Jerzy Biszewski (died in 1879) - the owner of Łyntupy and the graves of Dowgiałło family - the owners of Romaniszki estate near Łyntupy. Specially interesting is the grave of unknown soldier from 1920. There were buried Polish Army soldiers died in fighting against Bolsheviks. On the wooden cross the coat of arms of Lithuania (Pursuit / Pahonia) and Poland (White Eagle) and text in Belarusian language: "For our freedom and yours" can be seen. On the socle of the cross there is memory plaque from 1930 with text in Polish language: "For unknown soldier died for freedom of motherland the people of Łyntupy community in 10-years anniversary of Bolsheviks invasion 1920-1930". Former climate of the town you can feel if you will see the old postcards with views of the market in Easter Holidays 1917, and main street in the Winter of 1915/1916. Circa 2 km east from Łyntupy, in Świrduny village, you can find old grave of January Uprising 1863 insurgents. On the grave the stone-memory plaque pre 1939 can be seen and also the text in Polish language, which means: "Here were buried the heroes died for freedom of motherland in 1863.".

Writing about Łyntupy, good to mention former estate Romaniszki, situated 2 km west from Łyntupy and approximately 10 km south-east from Święciany/Sventsiany. Romaniszki from 16th century until the beginning of 19th century belonged to Giedroyć noble family. In 1814, because of marriage of Anastazja Giedroyciówna with Wincenty Dowgiałło, started belong to Dowgiałło Polish noble family and was a property of this family until circa 1939-1940. In 1928 the owner of the 1600 ha square estate was Władysław Dowgiałło and after his death, the last owner was his wife - Helena Dowgiałło de domo Wagner. Unfortunately the beautiful wooden manor house from 18th century was destroyed-burnt at the time of the second World War - nowadays you can only see the small lateral part of the former manor house but it is ruined. Before 1939 on the estate area there were also a beautiful landscape park, wooden mansion annex, greenhouse and stony park pavilion - all destroyed at the time of the war.

Circa 20 km east from Łyntupy (Lyntupy) is Komaje (Komai) - next interesting small village on our route. In XVI and XVII centuries former town belonged to Proński and Rudomino-Dusiatski families. In 1722 Krzysztof Sulistrowski bought the estate from duchess Katarzyna Rudomino-Ogińska. The Komaje estate was a Sulistrowski family property until 1875 - that time it was divided and the part was included in Czechowicz family property. The last owner until 1939 was Irena Czechowicz and the estate had 300 ha square. In 1930 the town had 380 inhabitants and was the center of the community. In 1938 Komaje had 79 houses and 485 inhabitants. In Komaje you can see the church founded in 1603-1606 in gothic style - the oldest church in whole region. The church facade has two towers in rotund shape and beautiful iron cross on the top. In the interior the wooden roof from 17th century, main altar from the second part of 18th century with sculptures, ornaments and Madonna with Child painting from 17th century can be seen. You can find there also baroque organ from 18th century. Near the church the stony cross from 15th-16th century (2,5 m height) can be found. On the old cemetery the Polish tombstones from 19th and 20th centuries can be found.

If you will come to that region you can not forget about visitting small village Worziany (Vorsiany), situated 9 km north-east from Kiemieliszki (Kemelishki). There is a cemetery of Polish soldiers from 5th Brigade of the Polish National Army (Armia Krajowa, named also Polish Home Army), who died here on 31 January 1944 in heroic fighting with German troops from Wehrmacht. The soldiers of Polish 5th Brigade commanded by the captain Zygmunt Szendzielarz “Łupaszka” were won the battle – 19 Poles and 63 Germans died in this place. On 10 June 1995 there took place a ceremony of consecration Worziany (Vorsiany) war cemetery, renovated by the Polish Council for the Protection of Memory of Combat and Martyrdom. If you want to find that village you have to go from Kiemieliszki (Kemelishki) to north-east to Żusiny village and next the same way via Kuciszki village you will come to Worziany (Vorsiany).

About 4 km north from Worziany, near the Belarusian-Lithuanian border, on the deserted former Strypiszki village area (nowadays the village is nonexistent) the very interesting wooden Old Believers church from 18th century can be found - it is an unique example of wooden sacred and folk art. The temple has a small wooden square tower on the roof with a small bulb on the top. The front wall has folk wooden decoration and in the interior, without church equipment, the interesting wooden carved elements can also be seen. Before 1939 the Strypiszki temple was situated on the Kiemieliszki community area and belonged to Eastern Old Believers Church of Poland. In 1927 there were 645 worshippers. The last rebuilding was done in 1910. The church has been opened after the second World War until the 1990s - most of worshippers come from the Lithuanian side - from Podbrodzie town and Powiewiórka, Piorki and Zułów villages. After 1991 the border points on the Lithuanian-Belarusian border line in the surroundings were closed and the people from Lithuanian side stopped to come to the church. Nowadays the church is derelict and technical condition of the building is not so good - need renovation urgently. In 2005 the Strypiszki Old Believers church was registered as a historical-sacred monument and after that the Old Believers community from Minsk-Belarus have been tried to receive an approval for disassembly and reconstruction in Minsk but these days it still can not be done. Anyway the future of this sacred monument is really unclear and looks rather badly - maybe this is the last moment to see this church but unfortunately the former Strypiszki village area is closed for tourists because of border zone location.

From Worziany, travelling east and next north, via Hadziłuny and Barany villages, after 12 km you can come to Szajkuny former estate. In 19th century Szajkuny belonged to Kuczewski family and next, until 1944 to Swolkień family. The last owners were Konstanty Swolkień and his wife Wanda Swolkień. Unfortunately the beautiful wooden manor house built in 17th century was burnt in 1929, earlier - in 1920 - the manor library with 3000 volumes, including books from 16th and 17th centuries, was plundered by Bolsheviks. On the estate area there were also: wooden mansion annex with two column porchs, wooden granary from 17th century, wooden smokehouse, administrator’s house and stable. Behind the manor house, an English park was situated. The last relic of the former estate is burial chapel of Swolkień family, built in circa 1840 in classicism style (similar to burial chapel of Mostowski family in Cerkliszki near Święciany/Sventsiany - nowadays nonexistent). The chapel building has been plundered and demolished many times after the second World War and nowadays, devoided of the roof, is ruined. Good to know that at the time of the second World War, the Szajkuny estate was a supply base for Polish Home Army (Armia Krajowa) troops, especially for 5th Wilno Brigade commanded by captain Zygmunt Szendzielarz "Łupaszka", who was a son-in-law of Wanda Swolkień - the last owner of the estate.

From the Szajkuny former estate area travel north to come to Kluszczany town. In 18th century Kluszczany belonged to Korsak family and next, after the marriage of Jan Korsak’s daughter Leokadia Korsakówna with Wincenty Szyryn, started belong to Szyryn family and was a property probably until beginning of 20th century (in 1880 Henryk Szyryn was an owner of the estate and he died in 1905). In 1866 Kluszczany had only just 14 houses and 77 inhabitants inlcuding 15 Jews but in circa 1880 the town had 337 inhabitants. In 1938 there were 29 houses and 167 inhabitants. Aprat from the other small companies the Mieczysław Karpiński’s general store has been worked in the 1930s in the town. The most interesting in the town was the wooden church founded by Szyryn, Kuczewski and Swolkień Polish families and built in circa 1870-1875 (probably with parts of the former church founded by Jan Korsak in 18th century). In the interior there was a memory plaque of priest Konstanty Stepowicz (1890-1926) - Belorussian poet known also as Kazimir Swajak - who was a rector in this parish after 1915, later he also worked in Komaje and Zaświrz churches. Unfortunately on 6 June 2017 the church was completely destroyed by the fire. Approximately 200 meters south from the church area you can find a 0,7 ha square catholic cemetery with Polish tombstones and graves from 19th century and beginning of 20th century like tombstones of: Józefa de domo Szyryn Szyrynowa (died in 1870), Henryk Szyryn (died in 1905), Tadeusz Kuczewski and his wife Waleria Kuczewska (tombstone from 1856), Ewa Zajączkowska de domo Kuczewska (died in 1875), Ignacy Kuczewski (died in 1904). On that cemetery you can also find the grave of Polish Army officer lieutenant Janusz Sieklucki, from 11th Cavalry Regiment, who was hidden in Szajkuny from Autumn 1941 to 1942 when he runned into a Lithuanian ambush and was shooted by the soldiers from Lithuanian troop. Good to know that at the time of Polish-Lithuanian January Uprising 1863 - on 25 June 1863 - the battle was happenned about 3 km east from the town (near the Łokciany village) - the 40 partisans under command of Gustaw Czechowicz were fought against Russian troop under command of colonel Miezencov. Few kilometers north from Kluszczany the Lithuanian-Belarusian border line crosses the road so you have to back and go south-east to Stracza village where you will find the crossroad and roads to Kiemieliszki, Michaliszki, Świr, Wiszniew, Łyntupy and other interesting places which were described in this sightseeing route.

When you will visit Świr surroundings you can also see Narocz lake - the biggest lake of interwar Poland. The reservoir area has 80 km square, 13 km length, 10 km width and circa 30 m depth, the circuit has circa 40 km. In the centuries the lake was a border - in 1795 it was divided by the Second and Third Partitions of Poland line, from the end of 18th century the border of districts also divided lake and the west part of the lake was belonged to Święciany District until 1925, later to Postawy Dictrict. In 1915-1917 the German-Russian front line also divided Narocz lake and in March 1916 there was a German-Russian battle of Narocz lake when circa 80 thousand of Russian soldiers and circa 40 thousand Germans were killed. Many yeras later the remain of the first World War was still barbed wire on the lakeside originally fortified the war front line. In the interwar period the Polish authorities started Narocz lake region tourism development process. In 1929, with a help of Wilno vivode Władysław Raczkiewicz, the first tourist hostel was opened on the east side of the lake, situated between Miastro and Narocz lakes, near Hatowicze village. The hostel was designed with elements of Zakopane architectonic style. In 1933, on north-west coast the school tourist hostel was opened and conducted by Henryk and Tadeusz Głowacki brothers. The hostel area was prepared for 100 guests and included yacht harbour, sport equipment rental and recreation area (all was burned by the Latvian and German Nazi SS troops in September 1943). In the neighbourhood, in the late 1930s, the League of Tourism Support hostel for 70 guests, included private beach and garage for 10 cars and scouts hostel were started their activity. In the 1930s the sailing training camps, sailing racings, canoe trips, ice boats racings and ski trips were organized in Narocz lake region. Probably once - circa 1935 - the rally around the lake was also organized there. Region tourism development was supported by the Polish infrastructure investments. The former German narrow railway line Łyntupy-Kobylnik was renovated in the 1930s and in 1937 the new railway stretch Kobylnik-Narocz was opened. In the late 1930s the regular bus line Wilno-Michaliszki-Świr-Narocz-Miadzioł was also activated. So many private hostels and tourist quarters were prepared that time for guests not only from Wilno but also from Warsaw and other cities of Poland. From 1935 the Polish State Forests Board from Wilno started to project a lake fish culture including 5 millions vendece juvenile fish (moved from Peipus lake in Estonia) and also Baltic white fish, eel, tench and pikeperch which was a base of modern fish economy. At the time of the second World War this region was an operation area for Polish Home Army (Armia Krajowa) and also Soviet partisans. In 1943 the Polish Home Army troop commanded by lieutenant Antoni Burzyński "Kmicic" had a base near Narocz lake. In August 1943 most of Polish soldiers, with their commander "Kmicic", were treacherous arrested and killed by the Soviet partisans from Fiodor Markov Soviet troop in Soviet base 2 km east from Polish quarter. In the first part of 1944 this region was an operation area for Polish Home Army 4th Brigade "Narocz" commanded by lieutenant Longin Wojciechowski "Ronin". After the war the Narocz lake and few village communities were joined in Miadzioł / Myadzyel Dictrict of Belarusian Soviet Republic. In the 1960s, after the accession of the few villages, the Narocz tourist resort was established including guest houses, hotels and health resorts which are active also nowadays. In 1999 the Narachanski National Park was established and it takes 97 thousand hectares square area.

NOTE: words in blue and green colours are active – if you will click on these words you will open the photos from galleries.

Materiały, zamieszczone na stronie podbrodzie.info.pl są chronione prawem autorskim. Kopiowanie i rozpowszechnianie bez pisemnej zgody autorów i właścicieli jest zabronione.

The contents of podbrodzie.info.pl website are protected by copyright law.
Copying and distribution without authors and owners permission prohibited.

Dėmesio: podbrodzie.info.pl tinklalapio medžiagą kopijuoti ir platinti be raštiško nuotraukų autorių ir savininkų sutikimo draudžiama.