TRASY TURYSTYCZNE / SIGHTSEEING ROUTES

ŚWIĘCIANY i OKOLICE: CEJKINIE, CERKLISZKI, DAUGIELISZKI, DUKSZTY, GIERKANY, HODUCISZKI, JURGIELISZKI, KOCZERGISZKI, KOŁTYNIANY, KOMAJE, KOMAROWO, KOZACZYZNA, ŁABONARY, ŁYNGMIANY, ŁYNTUPY, MICHAŁOWO, MIELEGIANY, NOWE ŚWIĘCIANY, POŁUSZE, PONIŻYSZKI, PRZYJAŹŃ, RAJ, SYŁGUDYSZKI, SZWINTA, TWERECZ, WASIEWICZE

WERSJA POLSKA (ENGLISH VERSION BELOW)

Turyści z Polski, przyjeżdżający na Wileńszczyznę skupiają się głównie na zwiedzaniu Wilna i jego bliskich okolic np. Trok nie wiedząc, że kraina ta jest znacznie bardziej rozległa, zróżnicowana krajobrazowo, obfitująca we wspaniałe zabytki kultury, a także piękną, nie zniszczoną jeszcze przez działanie człowieka przyrodę. Jedną z niedostrzeżonych jeszcze części tego regionu jest m.in. obszar dawnego powiatu święciańskiego, podzielony obecnie granicą na część zachodnią - litewską i wschodnią - białoruską. Stolicą tej części Wileńszczyzny są Święciany, które chciałbym opisać w niniejszym artykule.
Moje pierwsze zetknięcie się ze Święcianami było dość nietypowe. Mając lat 8 lub 10 obejrzałem serial "Czterej pancerni i pies", gdzie w którymś z odcinków jeden z bohaterów - żołnierz I Armii WP - niejaki Szawełło ze smutkiem mówił swemu bratankowi, że oni już do Starych Święcian nie wrócą. Oczywiście wiązało się to z faktem, iż Święciany (przed 1939 r. zwane potocznie Starymi Święcianami, aby odróżnić je od niedalekich Nowych Święcian),  wraz z całym województwem wileńskim znalazły się po II wojnie światowej poza granicami Polski. Dźwięczna nazwa miasteczka utkwiła mi w pamięci i kiedy w 1998 r. przyjechałem po raz pierwszy na Wileńszczyznę, oczywiście od razu zapragnąłem zobaczyć to miejsce. Ponieważ moja żona pochodzi z tych stron, później jeszcze wiele razy miałem możliwość odwiedzić miasteczko.
Miejscowość położona jest około 80 km na północny-wschód od Wilna, po stronie litewskiej, przy granicy z Białorusią. Z Wilna dojechać tam można samochodem dobrą i nie zatłoczoną szosą przez Niemenczyn i Podbrodzie lub autobusem kilka razy dziennie kursującym tą samą trasą. 
Święciany (Švenčionys) uważane są za jedną z najstarszych osad na Litwie, ale data powstania nie jest znana, w średniowieczu w Święcianach krzyżowały się kupieckie szlaki handlowe prowadzące z Połocka i Witebska do Wilna i dalej na zachód - do Prus i Mazowsza. W XV w. w Święcianach i okolicznych miejscowościach Wielki Książę Litewski Witold osiedlił Tatarów, których potomkowie zajmowali się rzemiosłem; za ich sprawą Święciany stały się już w średniowieczu znanym centrum rzemiosła. Prawdopodobnie znajdował się tu dwór książęcy Witolda. W powieści historycznej Józefa Ignacego Kraszewskiego „Krzyżacy 1410. Obrazy z przeszłości” (wyd. osob. Warszawa 1884), rycerze krzyżaccy wysyłani są właśnie do Święcian. Już w 1486 r. Święciany posiadały prawa miejskie, a w 1565 r. mieścił się tu jeden z trzech sądów ziemskich ówczesnego powiatu oszmiańskiego. W XV i XVI w. miejscowość należała do znanego w Wielkim Księstwie Litewskim rodu Gasztołdów. W 1792 r., w wyniku uchwalenia rok wcześniej Konstytucji 3 Maja i w związku z nowym podziałem administracyjnym Rzeczpospolitej Obojga Narodów, utworzono powiat zawilejski ze Święcianami, który po rozbiorach, w 1843 r. przemianowano na powiat święciański. W 1794 r., w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej na okolicznych terenach zwołano pospolite ruszenie, na którego czele stanął książę Michał Ogiński. Działania powstańców miały na celu dywersję przeciwko Rosjanom i wyparcie wojsk rosyjskich z tej części Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wojska pospolitego ruszenia przeszły wtedy przez powiat święciański idąc na Dyneburg o czym wspomina ks. Ogiński w swych pamiętnikach. W 1795 r. po III rozbiorze miasto znalazło się na obszarze zaboru rosyjskiego, na terenie utworzonej w 1801 r. guberni Litewsko-wileńskiej (od 1840 r. gubernia wileńska) i w pierwszej ćwierci XIX w. było własnością rosyjskiego admirała Czyczagowa, a w 1837 r. zostało wykupione przez Skarb Państwa. Długo pamiętany był tu rok 1812, kiedy to w Święcianach i okolicach najpierw stajonował 5 korpus armii rosyjskiej, dowodzony przez cesarzewicza księcia Konstantego (krótki opis pobytu carskiej armii w miasteczku przedstawił Lew Tołstoj w III tomie powieści "Wojna i pokój", gdzie opisał grabież prowiantu i mienia okolicznej szlachty przez oddziały rosyjskie), a następnie przez Święciany maszerowała, wypierając Rosjan, wielka armia Napoleona, podobno cesarz przyjmował tutaj defiladę swych wojsk stojąc na balkonie niewielkiego drewnianego dworku (defilada miała miejsce prawdopodobnie 17 lipca 1812 r.). Dworek ten stał jeszcze w okresie międzywojennym przy ul. Wileńskiej, zaopatrzony w stosowną tablicę informującą o jego historii. Dom uległ zniszczeniu w czasie II wojny światowej, w 1943 r. W czasie Powstania Listopadowego 1830-1831 obszar ten był objęty działaniem partyzantki polskiej. Na cmentarzu przykościelnym pochowany jest dowódca jednego z oddziałów partyzanckich - ks. Onufry Łabuć, który poległ 12 kwietnia 1831 r. podczas szturmu wojsk powstańczych na miasto. Garnizon rosyjski miasta nie był wówczas zbyt silny - składał się z 80 inwalidów wojennych pod dowództwem por. Gorajskiego oraz 60 ludzi gwardii konnej pod dowództwem ppor. 2 morskiego pułku Surkowa, natomiast oddział atakujących powstańców liczył tylko 30 osób. Opis bitwy można odnaleźć w książce Kazimierza Bielińskiego "Rok 1831 w powiecie zawilejskim (święciańskim)", wydanej w Wilnie w 1931 r.: "Ks. Łabuć dowiedziawszy się od pojmanego Skrutkowskiego, że w Święcianach nie spodziewają się ataku, zwrócił się do powstańców z krótką, gorącą przemową. Przypomniał, za co idą walczyć, zapału wzbudzać nie potrzebował. Błogosławił oddziałek i stanąwszy na czele czwórkami uformowanego, ruszył na ostatnie wzgórze, zasłaniające jeszcze powstańców przed wzrokiem wroga. Gdy już nie było możności dalszego ukrywania się, ks. Onufry dał hasło do ataku, oddział ruszył naprzód. W garnizonie rosyjskim zapanował popłoch. Jednakże czas potrzebny na przebycie około kilometra odległości, dzielącej powstańców od miasta, pozwolił Rosjanom sprawić jako-tako szyk na rynku przed haupt-wachtą. Wpadających powstańców powitano salwą (...) Powstańcy rzucają się na szeregi wrogów. Z inwalidami poszło łatwo. Porucznika Gorajskiego wzięto do niewoli. Kazimierz Bortkiewicz natarł na ppor. Surkowa, otoczony jednak przez gwardzistów musi rejteradą ratować własne życie. Ks. Onufry atakuje dzielnie oddział gwardii, mierzy z pistoletu w junkra, księcia Golicyna, który tu przybył z Widz, jednak chybia, w zamian dostaje od niego pierwszy postrzał. Pada nowa salwa, jeszcze trzy kule przeszywają pierś księdza Łabucia. Ciężko ranny spada z konia, dobito go bez litości bagnetami (...) Była to wielka strata, strata przede wszystkim moralna. Pozbawieni przewodnika, a napotkawszy silny opór, powstańcy cofają się i uchodzą z rynku rozmaitemi drogami, zostawiając kilka trupów. Lecz i Moskale byli dostatecznie przerażeni. Nie zważając, iż powstańcy się rozpierzchli, pporucznik Surkow z niewielkim taborem i oddziałem gwardii pośpiesznie wycofał się na Widze. Na wieść o tem powstańcy ponownie zbierają się i wpadają do miasta. (...) Zdobywają więzienie (...)  W ręce zwycięzców dostał się cenny dla nich łup: 80 karabinów, 8 pudów kul, duża ilość płótna, sukna i skóry. Zwycięstwo całkowicie było po stronie powstańców. Miasto w ich ręku. Drogo je jednak okupiono, bo krwią najlepszych synów tej ziemi."  W dniu 20 kwietnia 1831 r. w Święcianach powstał Tymczasowy Rząd Powiatowy, wydający swe wyroki i postanowienia w imieniu Tymczasowego Rządu Polskiego. W skład Tymczasowego Rządu Powiatowego weszli: hrabia Edward Mostowski z Cerkliszek - marszałek zawilejski, Stanisław Bortkiewicz - b. podkomorzy zawilejski, Adolf Kublicki, ks. Wincenty Zawadzki - kanonik, hrabia Adam  Günther z Dobrowlan, kapitan wojsk polskich Michał Wojnicki, Bernard Czechowicz - b. podkomorzy zawilejski, Michał Mikosza - wojewódzki sędzia graniczny, Fabian Świątecki - adwokat, Wincenty Felicjan Prószyński - b. asesor 2 depart. Głównego Sądu Litewskiego, Ludwik Polkowski - geometra, Stanisław Kwinta(o) - asesor sądu niższego zawilejskiego, Józef Jastrzębski - sędzia graniczny powiatu zawilejskiego, Stanisław Radwański - adwokat, Michał Skrutkowski - sekretarz powiatowego marszałkowskiego urzędu szlacheckiego. Głównym dowódcą wojsk powstańczych powiatu zawilejskiego (święciańskiego) został Wincenty Bortkiewicz - weteran wojny polsko-rosyjskiej 1792 r., uczestnik Powstania Kościuszkowskiego i obrońca Warszawy w 1794 r. - właściciel majątków Polesie i Pelikany k. Święcian. Dowódcą kawalerii powstańczej został kapitan wojsk polskich Jan Piotrowski, a dowódcą piechoty kapitan wojsk polskich Michał Wojnicki. Siła zbrojna powiatu święciańskiego osiągnęła wówczas maksymalną liczbę 3000 ludzi. Największe nasilenie walk przypadło na okres kwiecień-czerwiec 1831 r., m.in. bitwa pod Koczergiszkami 21 maja 1831 r. zakończona całkowitym zwycięstwem wojsk powstańczych. Po upadku powstania powiat dotknęły represje rosyjskie, wiele majątków zostało skonfiskowanych, a ich właściele aresztowani lub zmuszeni do emigracji. Na początku l. 40-tych XIX w. krótko wikarym w kościele święciańskim był Ludwik Adam Jucewicz (1813-1846) poeta i folklorysta, etnograf i historyk literatury, jeden z pierwszych litewskich archeologów, (korespondent w latach 1839-1842 Józefa Ignacego Kraszewskiego, 2 listy z roku 1839 wysłał do pisarza właśnie ze Święcian). W latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIX w., przez 18 lat, honorowy urząd kuratora szkoły powiatowej w Święcianach, sprawował Ignacy Chodźko, autor "Obrazów litewskich". Pisarz angażował się także w prace lokalnego komitetu włościańskiego, za co obywatele powiatu święciańskiego, na sejmiku, uchwalili i podpisali specjalne podziękowanie. Doskonałą etnograficzną charakterystykę dawnego powiatu święciańskiego przytacza Emma Iwaszkiewiczowa w artykule „Wesele w Święciańskiem”, zamieszczonym w pracy zbiorowej pod tytułem „Upominek wileński”, wydanej w 1880 r. w Wilnie dla uczczenia 50-lecia działalności artystycznej J.I.Kraszewskiego. Autorka opisuje tam ówczesne zwyczaje i obrzędy miejscowej ludności, bardzo plastycznie, a często wręcz humorystycznie ukazując czytelnikowi dzień powszedni i świąteczny mieszkańca okolic Święcian w drugiej połowie XIX wieku. Niektóre z opisanych tam zwyczajów miejscowa ludność zachowała do dziś.
W czasie Powstania Styczniowego 1863 r. w tym rejonie stoczono kilka potyczek z wojskiem carskim, m.in. w okolicach wsi Antoledzie (Antaliede, ok. 10 km na północny-zachód od Nowych Święcian), gdzie nad rzeczką Łukna (Luknele) do dziś zachował się mały cmentarzyk poległych w tym miejscu powstanców 1863 r. - są to dwa groby usytuowane ok. 50 m od siebie - w pierwszym pochowano dwóch powstańców, a drugi jest zbiorową mogiłą jedenastu powstańców. Oba groby posiadają pomniki wraz z tablicami w języku polskim, ufundowanymi przez 3 kompanię graniczną 20 batalionu KOP (Korpusu Ochrony Pogranicza) w 1932 r. W dniu 21 maja 1863 r. rozegrała się tutaj zwycięska dla Polaków bitwa między powstańczą grupą Albertyńskiego liczącą 380 ludzi, a kombinowanym rosyjskim oddziałem złożonym z 3 rot piechoty i 60 kozaków pod dowództwem płk Półtorackiego. Janina Jakubianiec-Czarkowska, w swej książce „Powstanie 1863 roku w powiecie święciańskim” przytacza opis tego starcia: „Albertyński powiadomiony przez Wyszyńskiego o ruchach Połtorackiego w czasie gdy Rosjanie przeszukiwali lasy łabonarskie cofnął się na płdn.-wsch. i zatrzymał się koło rzeczki Łukny. Tutaj zwołał naradę, na której postanowiono czekać i dopuścić do spotkania się z nieprzyjacielem (...) Na miejsce do walki obrano teren pokryty zaroślami i otoczony błotnistą i grzęską rzeczką Łukną. Pracując gorączkowo całą noc, stanowisko z natury obronne umocniono jeszcze wnękami strzeleckiemi. Zaledwie ukończono przygotowania, gdy o 7-mej rano, 21 maja, zauważono zbliżającego się w tyralierce nieprzyjaciela, którego gdy zbliżył się na odległość 20 kroków, przyjęto rzęsistym ogniem. Trzykrotnie próbowali Rosjanie zdobyć obóz, ale dzielna postawa powstańców zniweczyła wysiłki żołnierzy. W międzyczasie sztabs-kapitan Kożuchow z 2-gim strzeleckim oddziałem zamierzał sforsować most, ale ostrzeliwany gwałtownie, poniósłszy straty, wycofał się i ukrył w lesie nie próbując po raz drugi szczęścia. Natomiast, gdy 2-ga strzelecka rota pod dowództwem kpt. Chruszczowa przeprawiła się koło lasu i zamierzała wszystkiemi siłami uderzyć od frontu, a 3-cia linjowa z kpt. Szyszkinem na czele zaczęła w bród przechodzić rzeczkę, powstańcy z okrzykiem „hurra” rzucili się z taką brawurą na nacierające szeregi, ze nieprzyjaciel zaczął się cofać i przyparty do błota musiał ratować się ucieczką (...)”. Bitwa ta nazywana jest także bitwą pod Łabonarami. Warto pamiętać, że powiat święciański jako pierwszy na Wileńszczyźnie wystąpił wtedy zbrojnie przeciwko Rosjanom. W Święcianach powołano wówczas Komitet Powiatowy jako część Wydziału Zarządzającego Prowincjami Litwy, powołanego przez powstańczy Rząd Narodowy. Komitet ten miał za zadanie dopomagać powstańcom poprzez dostarczanie żywności i informowanie o ruchach nieprzyjacielskich wojsk, a także wypłacanie żołdu partyzantom i pośredniczenie w utrzymywaniu korespondencji pomiędzy Rządem Narodowym, a dowódcami oddziałów. O dramatycznych losach powstańca styczniowego Jana Wasilewskiego z powiatu święciańskiego pisze Józef Ignacy Kraszewski w swej publicystyce „Rachunki na rok 1868”. Innego powstańca 1863 r. z powiatu święciańskiego - Jana Łobanowskiego, powieszonego 6 września 1863 r. w Traszkunach za przebywanie w oddziale powstańczym - wymienia Wacław Studnicki w swym opracowaniu „Rok 1863 - wyroki śmierci”, wydanym w małym nakładzie w Wilnie w 1923 r. Bardzo ciekawą, unikatową pozycją, opisującą historię powstania 1863 r. w okolicach Święcian jest praca Janiny Jakubianiec-Czarkowskiej „Powstanie 1863 roku w powiecie święciańskim”, wydana w Święcianach w 1934 r. również w małym nakładzie. Autorka m.in. przedstawia tam listę złożoną z 224 nazwisk osób biorących udział w powstaniu 1863 roku w powiecie święciańskim. Najstarsi mieszkańcy tych okolic wspominają także o miejscu w okolicach Święcian (przy drodze Święciany-Nowe Święciany) zwanym "Górą straceń", "Górą wisielców" lub "Górą wieszań", gdzie podobno w 1863 r. dokonywane były egzekucje powstańców, niestety, obecnie miejsce to jest trudne do zlokalizowania. Jeszcze przed Powstaniem Styczniowym przez teren powiatu przeprowadzono linię kolei warszawsko - petersburskiej (oddana do użytku w 1862 r.), która jednak ominęła Święciany od zachodu, przyczyniając się do powstania konkurencyjnej miejscowości Nowe Święciany, gdzie wybudowano stację. Jak podaje "Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", w 1880 r. miasto posiadało 423 domy mieszkalne i 6795 mieszkańców, w tym 613 prawosławnych, 813 katolików, 880 rozkolników (staroobrzędowców zwanych także starowierami), 2 ewangelików, 4480 Żydów, 7 mahometan (Tatarzy). W mieście istniały wówczas: drewniana cerkiew, drewniany kościół katolicki, 3 synagogi, 70 sklepów, szkoła 3-klasowa miejska, szkółka parafialna, 2-klasowa szkoła żydowska oraz prywatna pensja żeńska. W l. 1915-1918 tereny te okupowała armia niemiecka - m.in. w dawnym budynku urzędu skarbowego w Święcianach umieszczono Komendanturę. W grudniu 1918 r., podczas wycofywania się z tych terenów armii niemieckiej, w rejonie Święciany-Łyntupy-Podbrodzie sformował się 3 batalion polskiej Samoobrony Wileńskiej  (pod dowództwem kpt. Matarewicza), niestety, już w końcu grudnia 1918 r., okolice Święcian zajęła bolszewicka II brygada pskowskiej dywizji strzelców, kierująca się w stronę Wilna, przy czym, 24 grudnia 1918 r., doszło do starcia z wycofującymi się na zachód odziałami niemieckiego 99 Pułku Piechoty Landwery z 85 dywizji (starcie miało miejsce k. Nowych Święcian). Wiosną 1919 r., wypierając bolszewików, miasto zajęły wojska polskie - sytuacja zmieniła się kolejny raz w lipcu 1920 r., kiedy to po przełamaniu frontu, ścigając wycofującą się armię polską, w dniu 9 lipca 1920 r. przez Święciany i okoliczne miejscowości przeszła bolszewicka IV Armia gen. Gaj-Chana, nacierająca w kierunku Wilna i Warszawy, przy okazji rabując i niszcząc wszystko na swojej drodze. Jesienią 1920 r., po ponownym wyparciu bolszewików przez armię polską, teren powiatów wileńskiego, oszmiańskiego i święciańskiego, zwany Litwą Środkową, na rozkaz Józefa Piłsudskiego został zajęty przez rzekomo zbuntowaną, wchodzącą w skład wojsk polskich 1 Dywizję Litewsko-Białoruską pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego (z wyjątkiem rejonu Święciany-Łyntupy, opanowanego przez 3 Dywizję Piechoty Legionów w dn. 10 października 1920 r.), a następnie terytorium to objęte zostało wyborami do Sejmu Wileńskiego i przyłączone do Polski w marcu 1922 r. (co zostało zaakceptowane przez Ligę Narodów). W okresie międzywojennym miasto stało się stolicą powiatu i liczyło wówczas ok. 6000 mieszkańców, z czego dużą część (ok. 2500 - dane z 1925 r.) stanowili Żydzi. Według księgi adresowej Polski z 1930 r. w mieście był kościół, cerkiew i aż 4 synagogi. O znaczeniu miasteczka mogą mówić liczby - oprócz wielkiej ilości - kilkudziesięciu sklepów o różnym charakterze, np. z materiałami, bielizną, galanterią, artykułami spożywczymi i tzw. artykułami kolonialnymi działało w miasteczku także kilka hoteli, czy raczej domów noclegowych, jak byśmy je dzisiaj nazwali, kilka restauracji, cukiernia, kawiarnia, kilka herbaciani, dwie apteki, dwa zakłady fotograficzne, dwie księgarnie, bank, kilkanaście piekarni, kilka biur o śmieszącej dziś nazwie: próśb i tłumaczeń, biuro ubezpieczeniowe, kilka piwiarni, a nawet sklep z dewocjonaliami czy kinematograf. Swe usługi oferowało ponadto dwóch jubilerów, kilkunastu krawców, kapelusznicy, rzeźnicy, dwóch zegarmistrzów, kilku lekarzy i adwokatów, garbarze, geometrzy, kowale i wielu innych. Do 1939 r., raz w tygodniu, we środy organizowane były tu jarmarki. W 1928 r. burmistrzem miasta był Piotr Pietkiewicz, a starostą powiatu święciańskiego Witold Żórawski, natomiast w 1930 r. burmistrzem Święcian był Stanisław Hulewicz, a starostą Stefan Mydlarz. Wiadomo też, że w latach 30-tych XX w., przed 1939 r., starostą powiatu święciańskiego był również przedstawiciel rodu Oziewiczów z podświęciańskich Rymszańc - Edmund Oziewicz. W okresie międzywojennym w Święcianach działało kilka szkół, a wśród nich Męskie Seminarium Nauczycielskie im. Stanisława Konarskiego w l. 1924-1936, do którego wstępowali młodzi ludzie z niepełnym średnim wykształceniem na poziomie progimnazjum, przygotowywani następnie do pracy w szkołach podstawowych. W seminarium tym jako przedmioty dodatkowe (do wyboru) wykładane były także języki litewski i białoruski. Jednym z absolwentów święciańskiego seminarium był, urodzony w 1909 r. w pobliskich Nowych Święcianach, Edward Pietkiewicz (seminarium ukończył w 1929 r.), polski dyplomata i pisarz, piastował godność ambasadora Polski m.in. w Finlandii i Szwajcarii. Do 1939 r. w miasteczku istniało także gimnazjum im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Zarówno budynek Męskiego Seminarium Nauczycielskiego, jak i budynek dawnego gimnazjum im. Marszałka Józefa Piłsudskiego zachowały się do naszych czasów. W latach 1919-1937 w Święcianach działało także gimnazjum litewskie (z litewskim językiem wykładowym). Do naszych czasów zachował się drewniany budynek gimnazjum. W miasteczku funkcjonowała również szkoła żydowska. W 1929 r. przeniesiono tu z Nowych Święcian także szkołę rzemieślniczą dla dziewcząt (kroju i robót), do której uczęszczało ok. 50 dziewcząt. Przed 1939 r. działał tu również teatr amatorski. W 1939 r. przez Święciany, raz dziennie kursował autobus dalekobieżny z Wilna do Brasławia. Autobusem także, kursującym 5 razy dziennie, można było dostać się do niedalekich Nowych Święcian. Przed 1939 r. w podświęciańskich Wojszkunach istniało polowe lotnisko wojskowe. W dniach 17-20 września 1939 r. Wileńszczyznę, a także Święciany opanowała wkraczająca do Polski Armia Czerwona. W dniu 18 września 1939 r. miasto zajęła i skoncentrowała tu swoje siły sowiecka 24 Brygada Kawalerii pod dowództwem kombriga Piotra Achlustina, a następnego dnia, wydzielone oodziały tej dywizji (z 25 Brygady Pancernej w dwóch grupach: pierwsza dwa plutony czołgów T-26 i pluton samchodów pancernych, druga pluton czołgów T-26 i pluton samochodów pancernych), w godzinach popołudniowych, wkroczyły do Wilna. Już 20 września 1939 r. w Święcianach zaczęła działać specjalna grupa operacyjna NKWD, której zadaniem było zlikwidowanie pozostałych jeszcze resztek polskiej administracji państwowej, policji, a także wyłapywanie pojawiających się w okolicy żołnierzy z rozproszonych oddziałów KOP (Korpusu Ochrony Pogranicza). Według akt NKWD, grupa operacyjna, kierowana przez oficera NKWD Mieszałkina, do 23 sierpnia 1940 r., na terenie powiatu święciańskiego wyśledziła i zarejestrowała obecność 726 oficerów i podoficerów Wojska Polskiego, 26 polskich policjantów, 37 pełnomocników policji, 39 duchownych, 106 członków różnych, przedwojennych polskich partii politycznych, 111 tzw. "kułaków", 140 kupców. Miasto Święciany i jego okolice w tym czasie zostały bezprawnie włączone do terytorium świeżo utworzonej Białoruskiej Republiki Radzieckiej. W sierpniu 1940 r. Święciany zostały przez Sowietów bezprawnie przekazane Litwie, która miesiąc wcześniej w wyniku inwazji sowieckiej utraciła niepodległość i została włączona do ZSRR stając się Litewską Republiką Radziecką. Był to drugi sowiecki "podarunek" dla Litwy (w październiku 1939 r. Sowieci bezprawnie przekazali Litwie Wilno i część należącego do Polski województwa wileńskiego). Kolejna zmiana nastąpiła w czerwcu 1941 r., kiedy to Litwa i cała Wileńszczyzna zostały zajęte przez wojska niemieckie. Tragiczną datą w historii miasta był dzień 20 maja 1942 r., kiedy to w Święcianach i okolicznych miejscowościach, kolaborująca z Niemcami litewska policja pod dowództwem komendanta jednostki policyjnej Jonasa Maciulevičiusa, rozstrzelała kilkuset Polaków - w większości przedstawicieli polskiej inteligencji - w Święcianach mord ten miał miejsce m.in. na cmentarzu żydowskim, gdzie rozstrzelano 40 mieszkańców miasta - dziś informuje o tym zdarzeniu skromna, lakoniczna tablica pamiątkowa w języku polskim i sąsiednia w języku litewskim (co ciekawe, napis na litewskiej tablicy głosi, że zbrodni dokonali hitlerowscy okupanci, a na obu tablicach nie ma żadnej informacji, kto faktycznie dokonał tej masakry - jest to zapewne zamierzony - celowy efekt obliczony na dezinformowanie odwiedzających to miejsce).  Część ofiar (23 osoby) pochowano na cmentarzu katolickim, gdzie dziś można odszukać zbiorowy grób zamordowanych. Zamordowani zostali wówczas między innymi: Michał Walulewicz - przedwojenny zastępca Burmistrza miasta Święciany, Józef Wójciak - przed 1939 r. kierownik jednej ze szkół podstawowych w Święcianach, Julian Sierociński - nauczyciel szkoły podstawowej w Święcianach, Władysław Mikłoszewicz - lekarz ze Święcian, Jan Niedźwiedzki - aptekarz ze Święcian, Romuald Lietz - uczestnik Powstania Śląskiego, kapitan Wojska Polskiego (we wrześniu 1939 r. utworzył w Święcianach Straż Obywatelską, chroniąc mieszkańców miasta przed napadami i rabunkami). Opis tego zdarzenia można odnaleźć w książce Longina Tomaszewskiego "Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939-1945", a także w artykule pochodzącego ze Święcian ks. prof. Zdzisława Chlewińskiego p.t. "Horror w Święcianach na Wileńszczyźnie. 19 i 20 maja 1942 roku", opublikowanym w magazynie "Gościniec Sztuki" w 2008 r., w którym autor - ówczesny mieszkaniec tego miasta - przedstawia relacje naocznych świadków masakry w Święcianach, m.in. Hanny Puciaty - dziewczyny, uratowanej w ostatniej chwili przez niemieckiego oficera. Ten sam autor, w wydanej w 2009 r. książce p.t. "Groza i prześladowanie Polaków i Żydów na Wileńszczyźnie" opisuje także podobne, dokonane tego samego dnia, zbrodnie w Nowych Święcianach i Hoduciszkach. Dowódca litewskich oddziałów, które dokonały mordów - Maciulevičius - został aresztowany w 1948 r. w Niemczech, a następnie przekazany Polsce, gdzie został skazany na karę śmierci i stracony w 1950 r. (w 2001 r. gdański oddział Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej ponownie podjął postępowanie w sprawie masakry w Święcianach). W lipcu 1944 r. poprzez ofensywę wojsk III Frontu Białoruskiego Święciany zajęła ponownie Armia Czerwona. Po 1945 r. miasto i część dawnego powiatu znalazły się na terytorium Litewskiej SRR. W tym czasie zmieniła się także struktura ludnościowa tego obszaru. Zabrakło Żydów, w większości wymordowanych przez hitlerowców w l. 1941-1944 (w l. 1941-1943 istniało tu getto), ubywało także Polaków, którzy wyjeżdżali osiedlać się w Polsce lub byli zsyłani do łagrów w głąb Rosji przez nową sowiecką władzę. W latach 1944-1948 wyjechało do Polski w ramach tzw. repatriacji tylko z tego rejonu (Święciany i Nowe Święciany) według różnych danych od prawie 7500 do ponad 8700 Polaków. W okresie kwiecień 1945 r.-czerwiec 1946 r. w Święcianach działał Zarząd Rejonowy prosowieckiego Związku Patriotów Polskich, prowadzący agitację i rejestrację chętnych do wyjazdu i osiedlenia się w Polsce w nowych granicach. Do czerwca 1946 r. ze Święcian i okolic wyjechało do Polski 42 % zarejestrowanych do ewakuacji (ponad 4300 osób z ogólnej liczby ponad 10300 osób chętnych do wyjazdu), a z okolic Nowych Święcian aż 60%  zarejestrowanych (prawie 2800 osób z ogólnej liczby ponad 4600 osób), w tym prawie wszystkie rodziny kolejarskie z Nowych Święcian. W okresie marzec-czerwiec 1946 r. zaplanowano podstawić do Święcian dla ewakuującej się ludności 300 wagonów, z czego faktycznie zorganizowano 249 wagonów, które wywiozły 42% ludności oczekującej na transport do Polski. Szczegółowe dane z akcji ewakuacyjnej, a także inne ciekawe infomacje można odnaleźć w książce Elżbiety Kowalczyk "Działalność Związku Patriotów Polskich na Wileńszczyźnie 1944-1946", wydanej w 2010 r. Kolejne mniej liczne już wyjazdy - repatriacje do Polski miały miejsce w l. 1955 - 1959. Od 1991 r. Święciany należą do niepodległej Litwy i są stolicą rejonu święciańskiego. Obecnie według oficjalnych statystyk Polacy stanowią w całym rejonie święciańskim 29 % ogółu ludności, a w części południowej rejonu odsetek ludności polskiej dochodzi do ponad 80%. W czasie II wojny światowej w okolicach Święcian działała 5 Brygada Wileńska AK pod dowództwem słynnego Łupaszki - rotmistrza Zygmunta Szendzielarza - postaci tyleż znanej co wzbudzającej kontrowersje nawet w dzisiejszych czasach.

W Święcianach, w 1858 r. urodził się Władysław Zahorski (zm. w 1927 r. w Wilnie) - lekarz, społecznik i krajoznawca, członek wileńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a także autor przewodników po Wilnie i wielu innych książek, m.in. "Podania i legendy wileńskie" oraz "Katedra wileńska".

Najsłynniejszym chyba obywatelem Święcian był urodzony tu w 1895 r. por. pilot Franciszek Żwirko, który wraz ze swym mechanikiem inż. Stanisławem Wigurą w 1929 r. wykonał lot dookoła Europy pokonując samolotem RWD-2 dystans ponad 5000 km co wówczas było rekordem w światowym lotnictwie. W sierpniu 1932 r. załoga Żwirko i Wigura zwyciężyła w Międzynarodowych Zawodach Lotniczych w Challenge. W dniu 11 września 1932 r. Żwirko i Wigura, lecąc samolotem RWD-6 pod Cieszynem ulegli katastrofie lotniczej, w której obaj zginęli. Zachował się dom, w którym urodził się Franciszek Żwirko, kilka lat temu na ścianie szczytowej budynku umieszczono pamiątkową tablicę w językach polskim i litewskim, upamiętniającą polskiego pilota.

W Święcianach także, w 1881 r. urodził się generał Wiktor Thommée - we wrześniu 1939 r. dowodził GO "Piotrków" (1-13 września 1939), wsławioną bojami m.in. pod Mokrą i Borową Górą, a następnie obroną twierdzy Modlin (13-28 września 1939). Twierdza Modlin poddała się Niemcom dopiero po upadku Warszawy. Jako dowódca twierdzy poddał się po wykorzystaniu wszystkich możliwości obrony, na ustalonych przez siebie, honorowych warunkach przewidujących m.in. zwolnienie wszystkich jeńców, niestety Niemcy nie uszanowali warunków kapitulacji. Gen. Thommée został aresztowany i resztę wojny spędził w obozach jenieckich. Był odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari, Orderem Polonia Restituta, czterokrotnie Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi (więcej informacji na temat gen. Thommee w naszej galerii "Znani i zasłużeni obywatele powiatu święciańskiego").

Inny znany wyższy dowódca Wojska Polskiego, pochodzący ze Święcian, to generał brygady Rudolf Niemira, który urodził się tu w 1886 r. Był uczestnikiem wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920, w okresie międzywojennym piastował stanowiska dowódcze kolejno w 1 Dywizji Kawalerii, 10 Grupie Artylerii w Przemyślu oraz w Garnizonie Grodno. Brał udział w kampanii wrześniowej 1939 r., następnie, w 1940 r., dowodził 1 Dywizją Grenadierów we Francji, a potem artylerią w I Korpusie Polskim. Był odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari, Orderem Polonia Restituta, trzykrotnie Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi (więcej informacji na temat gen. Niemiry w naszej galerii "Znani i zasłużeni obywatele powiatu święciańskiego"). 

Mało znanym jest fakt, że w Święcianach, w 1905 r. urodził się major Wojska Polskiego Alfons Jakubianiec - as polskiego wywiadu - oficer 5 Pułku Piechoty Legionów, w l. 1935-1939 oficer Oddziału II Sztabu Generalnego WP w Ekspozyturze Grodno, przed 1939 r. działał w Niemczech (m.in. kierował siatką polskich agentów w Prusach Wschodnich), internowany po 17 września 1939 r. na Litwie, uciekł z obozu internowania i do wiosny 1940 r. kierował polską placówką wywiadowczą w Kownie - był odpowiedzialny m.in. za przerzut przez Szwecję do Armii Polskiej we Francji polskich oficerów i żołnierzy, którym udało się uciec z litewskich obozów internowania. W tym okresie, wspólnie z konsulem japońskim w Kownie - Chiune Sugiharą, zorganizował także akcję ratowania żydowskich uchodźców - z japońskimi wizami przerzucono wówczas to Japonii ok. 3,5 tysiąca osób. Aresztowany w Berlinie w 1941 r. został zamordowany w niemieckim obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen w 1945 r.

W Święcianach urodził się również Władysław Arcimowicz (1900-1942) - poeta i badacz spuścizny Cypriana Kamila Norwida, w 1928 r. założył Sekcję Twórczości Oryginalnej przy Kole Polonistów Studentów Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, w tym czasie także redagował i wydawał w Święcianach pismo "Hejnał". W 1933 r. uzyskał stopień doktora filozofii. W prasie wileńskiej zamieszczał także liczne artykuły historyczne i historycznoliterackie.

W Święcianach urodził się także Benedykt Kubicki (1874-1951) - malarz portrecista, współpracownik Ferdynanda Ruszczyca, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, do 1939 r. kierownik Pracowni Malarstwa i Rysunku Portretowego Wydziału Sztuk Pięknych USB - swoje prace wystawiał od 1898 r. m.in. w Monachium, Budapeszcie, Petersburgu, Moskwie, Warszawie, Poznaniu i Wilnie.

Mniej znanym epizodem z historii miasta jest fakt, że po I wojnie światowej, w Święcianach odczyty swoje wygłaszała Anna Zahorska z domu Elzenberg (1882-1942) - polska literatka, poetka (pisząca pod pseudonimem Savitri), działaczka polityczna i społeczna, biorąc udział w ogólnonarodowej wówczas dyskusji na temat polskich granic na wschodzie. W swej powieści „Odrutowana okolica” wydanej w 1925 r. opisuje stosunki społeczne panujące na tych terenach, chaos i bezprawie pierwszych lat po zakończeniu I wojny światowej.

Mało znanym jest jest również fakt, że w Święcianach, w 1881 r. urodził się Mordechaj Menahem Kaplan (zm. w 1983 r.) - żydowski działacz religijny, filozof, reformator judaizmu i główny twórca judaizmu rekonstrukcjonistycznego - nurtu religijnego uważanego za jeden z czterech głównych kierunków judaizmu (obok odmian ortodoksyjnej, konserwatywnej i reformowanej).

Innym znanym żydowskim działaczem religijnym związanym ze Święcianami był Izaak Jakub Reines (1839-1915), który w l. 1869-1888 był tu rabinem, twórcą święciańskiej jesziwy (wyższej szkoły talmudycznej) i propagatorem ruchu intelektualnego Haskala, zwanego żydowskim oświeceniem - ruch ten zakładał integrację ze społecznościami nieżydowskimi, polepszenie edukacji świeckiej, nauczanie języka hebrajskiego i historii.

W Święcianach także, w 1850 r., urodził się Mark Natanson, rosyjski rewolucjonista i polityk, członek partii eserowców i bliski współpracownik Włodzimierza Lenina.

Przed I wojną światową, w Święcianach mieszkała rodzina rosyjskiego pisarza żydowskiego pochodzenia Eugeniusza Wojskuńskiego (Evgeniy Voyskunskiy), twórcy współczesnej rosyjskiej prozy fantastycznej, laureata Międzynarodowej Nagrody Literackiej im. A. B. Strugackich w 2009 r. (nominowanego za zbiór esejów "Wyspa na oceanie").

Kolejnym literatem żydowskiego pochodzenia, związanym ze Święcianami, jest urodzony tu w 1900 r. August Jawicz, prozaik piszący po rosyjsku, który miasto swojego dzieciństwa, jako "Siany", opisał w swych wspomnieniach.

Ciekawostką może być także fakt, iż w 1925 r., w Święcianach, u swej rodziny, mieszkał francuski prozaik, reżyser filmowy i dyplomata żydowskiego pochodzenia Roman Kacew (fr. Romain Gary), dwukrotny laureat Nagrody Goncourtów (1956, 1975) w dziedzinie prozy. 

Centrum Święcian uległo zniszczeniu w lipcu 1944 r. podczas ofensywy Armii Czerwonej. Przy uliczkach wylotowych z miasta zachowało się trochę drewnianej zabudowy z pocz. XX w i okresu międzywojennego, m.in. stojący przy drodze do Hoduciszek oryginalny drewniany dom z drewnianymi płaskorzeźbami przedstawiającymi głowy lwów, umieszczonymi nad drzwiami i wszystkimi oknami ściany frontowej. Przy tej samej ulicy, na rozwidleniu dróg do Ignaliny i Hoduciszek znajduje się ładna kapliczka, upamiętniająca powstańców 1831 r. i 1863 r., wzniesiona w k. XIX w. r., zniszczona w 1964 r. i odbudowana w 1989 r. Po licznie zamieszkującej tu społeczności żydowskiej pozostał cmentarz z kilkudziesięcioma nieźle zachowanymi macewami z XIX i XX w. Na terenie dawnego getta żydowskiego, w sąsiedztwie rynku, niedawno odsłonięto pamiątkowy głaz-pomnik z napisem w językach litewskim i hebrajskim: "W tym miejscu w XVIII i XIX w. stały 3 synagogi". Dawny rynek jest dzisiaj w dużej części zadrzewionym skwerem. Co ciekawe, skwer ten został założony w 1940 r., w czasie okupacji sowieckiej, jako pierwszy w historii miasta tzw. "niedzielnik" - sowiecki czyn społeczny.  W ciągu jednego dnia wyrwano bruk i obsadzono cały plac drzewami, rosnącymi tu do dziś.
Zachował się tylko fragment północno-wschodniej pierzei z dziewiętnastowiecznymi kamieniczkami oraz kościołem z k. XIX w. Pierwszy kościół w Święcianach ufundował Wielki Książę Litewski Witold w 1414 r. Jest to jedna z najstarszych parafii wschodniej Litwy. W 1636 r. zbudowano nową drewnianą świątynię, która dotrwała zapewne do k. XIX w. Obecnie istniejący kościół p.w. Wszystkich Świętych wybudowano w 1898 r. w stylu neogotyckim. Fundatorem kościoła był carski generał, Polak z pochodzenia - Kazimierz Czechowicz. On też ufundował ołtarz główny świątyni. Władze postawiły jednak warunek: w mieście musiała także stanąć nowa cerkiew. Czechowicz spełnił żądanie i ufundował obydwie świątynie. W 1998 r. kościół został gruntownie odnowiony i w obecnie jest chyba jedną z najładniejszych i najbardziej zadbanych świątyń rejonu. W skromnie wyposażonym wnętrzu obejrzeć można drewniany neogotycki ołtarz z k. XIX w, drewnianą ambonę oraz odremontowane małe organy z tego samego okresu. Przy głównej ulicy miasta uwagę zwraca właśnie ufundowana przez Czechowicza cerkiew prawosławna z 1898 r. p.w. Świętej Trójcy w stylu rusko - bizantyjskim, na pocz. XX w. pomalowana w charakterystyczne poziome biało-niebieskie pasy, które zachowały się do dnia dzisiejszego. Cerkiew otwierana jest bardzo rzadko, tylko w święta prawosławne. Jest to jedna z nielicznych zachowanych do dziś cerkwi w litewskiej części Wileńszczyzny. Kolejną zachowaną do naszych czasów świątynią w miasteczku jest drewniana cerkiew (molenna) staroobrzędowców z pocz. XX w. W Święcianach istnieje kilka zabytkowych nerkopolii - oprócz kirkutu żydowskiego warto odwiedzić także cmentarz katolicki, z licznymi nagrobkami o polskich inskrypcjach, na którym znajduje się także zbiorowy grób mieszkańców miasta - obywateli polskich, zamordowanych przez litewskie nazistowskie oddziały policji 20 maja 1942 r. oraz grób żołnierza Armii Krajowej Aleksandra Bukowskiego ps. "Bohun" z 4 Brygady AK "Narocz", poległego w walkach o wyzwolenie wilna 7 lipca 1944 r. Na cmentarzu tym można obejrzeć także odremontowane w l. 2002-2003 dzięki staraniom polskiej Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa kwatery legionistów z 6, 7 i 9 Pułków Piechoty Legionów, poległych w walkach z bolszewikami w l. 1919-1920. Inną zabytkową nekropolią jest cmentarz tatarski (mizar), usytuowany niedaleko szosy do Podbrodzia i Wilna. Co ciekawe, na starych tatarskich nagrobkach przeważają inskrypcje rosyjskie i polskie. Tuż za dzisiejszą granicą miasta, przy szosie Święciany - Wilno leży dawny majątek Cerkliszki (Cirkliškis) z zespołem pałacowo - parkowym. Istniejący do dziś klasycystyczny pałac powstał mniej więcej w l. 1820-23 dzięki przebudowie starszego osiemnastowiecznego obiektu przez ówczesnego właściciela - hr. Edwarda Mostowskiego - marszałka szlachty powiatu wileńskiego. W Cerkliszkach kilkakrotnie, m.in. w 1834 i 1835 r. gościła Gabriela z hr. Güntherów Puzynina, która mieszkała wówczas w niedalekich Dobrowlanach k. Świra. Rodziny Güntherów i Mostowskich były ze sobą zaprzyjaźnione i często odwiedzały się po sąsiedzku. Puzynina wielokrotnie wspomina Cerkliszki w swych słynnych pamiętnikach p.t. "W Wilnie i dworach litewskich". Data powstania pałacu jest raczej umowna. W pamiętnikach Puzyniny znajduje się informacja, że w 1826 r. pałac nie był jeszcze ukończony, a stało się to dopiero w 1834 r., choć może mieć na myśli kolejną przebudowę lub remont. Autorka wspomina także wizytę w Cerkliszkach w 1821 r. samego cara Rosji Aleksandra I, który podczas przejazdu z Petersburga do Wilna odwiedził hr. Mostowskiego w jego rezydencji. Po śmierci hr. Edwarda Mostowskiego, Cerkliszki stały się własnością jego syna - Władysława Mostowskiego, a następnie córki Władysława - Marii, zamężnej za ks. Januszem Radziwiłłem. W 1905 r. majątek cerkliski sprzedany został Romualdowi Chaleckiemu. Ostatnimi właścicielkami Cerkliszek były córki Romualda Chaleckiego - Zofia, zamężna za rotmistrzem Józefem Burczak-Abramowiczem z 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich i Maria, zamężna za dr Witoldem Brynkiem. Maria i Witold Brynk zostali wywiezieni przez Sowietów na Syberię w 1940 r. Rotmistrz Burczak-Abramowicz brał udział w kampanii wrześniowej 1939 r. i dostał się do niewoli niemieckiej (po wojnie wrócił do Polski), a jego żona Maria, wraz z dziećmi, od jesieni 1939 r., ukrywała się na Kowieńszczyźnie, 26 sierpnia 1941 r. wróciła na krótko do Cerkliszek, ale obawie przed partyzantką sowiecką, 28 sierpnia 1942 r., na zawsze opuściła swój majątek, po czym mieszkała w podwileńskich dworach i gospodarstwach, a potem w Wilnie, aż do tzw. "repatriacji"-wyjazdu do Polski wiosną 1945 r. Przed 1939 r. pałac cerkliski szczycił się wspaniałą biblioteką, składającą się z około 10 tysięcy woluminów, w tym takie "białe kruki" jak pierwsze wydanie "Pana Tadeusza" z odręczną dedykacją Adama Mickiewicza, czy druki i rękopisy z XVI i XVII w.   
Do pałacu prowadzi szeroka aleja klonowo-wiązowa. Pałac widoczny jest z daleka dzięki monumentalnemu, sześciokolumnowemu portykowi ozdabiającemu elewację frontową. Obok pałacu znajduje się oryginalna dziewiętnastowieczna lodownia zbudowana z kamienia polnego na planie okręgu, zwieńczona drewnianą wieżyczką. Z innych ciekawych obiektów na terenie prawie 35 hektarowego parku można obejrzeć klasycystyczną kuźnię z XIX w. oraz grodzisko - kurhan zwane Górą Perkuna, gdzie w czasach pogańskich znajdować się miał ołtarz ofiarny. Niedawno pałac został odnowiony i użytkowany jest obecnie przez szkołę rolniczą. Nie zachowała się natomiast do naszych czasów klasycystyczna kaplica, wzniesiona przez hr. Edwarda Mostowskiego w 1826 r. przy trakcie wileńsko-dyneburskim, z przeznaczeniem na rodzinne mauzoleum. Zdewastowana w czasie II wojny światowej została rozebrana około 1947 r. 
Święciany są też uznawane za jedno najzimniejszych miejsc na Litwie - zimą temperatura spada tu do -30C, a śnieg utrzymuje się często do kwietnia. Czasem jeszcze w połowie kwietnia, gdy w innych częściach kraju wiosna jest już w pełni tu w lasach spotkać można jeszcze grube czapy śniegu, a zimą do wielu okolicznych miejscowości nie można się dostać inaczej jak tylko saniami.
Wspaniałe rozległe lasy otaczające miasto sprawiają, że jest to wymarzone miejsce dla miłośników polowań, często tu zresztą organizowanych. Coraz bardziej popularne staje się także organizowanie spływów kajakowych Żejmianą, jedną z najczystszych rzek Litwy, przepływającą przez rejon święciański.
Dobre drogi i niewielki ruch samochodowy umożliwiają wycieczki rowerowe. Na północ od Święcian - tuż za miastem - rozciąga się teren Szyrwickiego Parku Krajobrazowego (Sirvėtos Regioninis Parkas) zajmującego obszar 8735 ha.
W parku znajduje się 31 czystych jezior stanowiących raj dla wędkarzy, a także przyrodników, gdyż gniazduje tu wiele - ponad 100 gatunków ptaków, żyje tu też ponad 30 gatunków ssaków np. wilki, jelenie, łosie, wydry, lisy, kuny itp. Na terenie parku istnieją 4 rezerwaty krajobrazowo-przyrodnicze. Szczególnie ciekawym miejscem jest wieś Didžiasalis (d. Wielka Wieś) stanowiąca w całości muzeum etnograficzne z kompletną, zachowaną drewnianą zabudową z przełomu XIX i XX wieku. Warto także odwiedzić kilka innych miejscowości, leżących na terenie parku, jak np. Szwinta (Šventa), gdzie zachował się dwór z XIX w., przed 1939 r. należący do rodziny Cywińskich, Stanisławowo (Stanislavavas) z popadającym w ruinę dworem z XIX w., a także wieś Kochanówkę (Kochanovka), malowniczo położoną nad Jeziorem Kochanówka (Bėlys).
Od niedawna rejon święciański upodobali sobie litewscy neopoganie, młodzi miłośnicy historii Litwy przed chrystianizacją tego kraju, którzy w okolicznych lasach odtwarzają historyczne obrzędy pogańskie plemion niegdyś zamieszkujących te tereny.

Pisząc o Święcianach warto wspomnieć także o okolicznych miejscowościach, wchodzących w skład dawnego powiatu święciańskiego. Niecałe 15 km na pd-wsch, już po stronie białoruskiej (w okolicach Święcian przebiega granica litewsko-białoruska), leżą Łyntupy . W pierwszej połowie XVIII w. Łyntupy należały do Hülzenów, a od ok. połowy XVIII w. aż do 1863 r. do rodziny Buczyńskich. W latach 1863 - 1944 Łyntupy były własnością Biszewskich herbu Abdank. W 1930 r. miejscowość liczyła 956 mieszkańców, a właścicielem majątku Łyntupy o powierzchni 5000 ha był Józef Biszewski. W miasteczku działało wówczas kilkanaście sklepów, m.in. z tzw. artykułami kolonialnymi, kilka herbaciarni, apteka, biuro próśb i tłumaczeń, piekarnia, sklep z artykułami tytoniowymi, piwiarnia, wyszynk trunków, a także zajazd; działała cegielnia, tartak, smolarnia oraz dwa młyny. W okresie międzywojennym, w każdy wtorek odbywały się tu jarmarki, na których handlowano bydłem, a także artykułami spożywczymi. Miasteczko warte jest odwiedzenia ze względu na dwa interesujące zabytki architektury. Pierwszym jest neoklasycystyczny kościół z l. 1908-14 (kościół zobaczyć można także na pocztówce z 1916 r.). W zadbanym wnętrzu świątyni podziwiać można kopię obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej. Na cmentarzu przykościelnym odnaleźć można  m.in. grób Wincentego Dowgiałło (zm. w 1859 r.) - prezesa sądu guberni litewsko-wileńskiej oraz właściciela majątku Romaniszki k. Łyntup, a także jego żony Anastazji Dowgiałłowej (zm. w 1862 r.). Drugim ciekawym zabytkiem jest pałac Biszewskich w stylu neorenesansowej willi włoskiej zbudowany w 1907 r. według projektu znanego architekta Tadeusza Rostworowskiego (w naszej galerii można zobaczyć także pałac na pocztówce z 1916 r.). W skład zespołu pałacowo-parkowego wchodzi też znaczna ilość budowli: oficyna, kaplica, kamienny most, neogotycka wędzarnia, browar, kilka pawilonów parkowych, kamienna wieża, a także klasycystyczne altany, podcienia itp. Tak wielkie nagromadzenie różnych budowli na stosunkowo małym obszarze wiąże się z ciekawą historią. Podobno ówczesnemu właścicielowi Łyntup i fundatorowi wszystkich tych budynków pewna Cyganka przepowiedziała, że będzie on żyć tak długo, jak długo będzie stawiać coraz to nowe budowle. Warto także odwiedzić tutejszy cmentarz katolicki, na którym odnaleźć można m.in. grób Jerzego Biszewskiego (zm. w 1879 r.) - właściciela Łyntup, a także groby rodziny Dowgiałłów - właścicieli majątku Romaniszki, sąsiadującego z Łyntupami. Na szczególne zainteresowanie zasługuje grób nieznanego żołnierza z 1920 r., gdzie pochowano żołnierzy Wojska Polskiego, poległych w walkach z bolszewikami. Grób wieńczy drewniany krzyż z herbami Litwy i Polski oraz białoruskim napisem "Za naszą i waszą wolność", na cokole krzyża znajduje się tablica pamiątkowa z 1930 r. z polską inskrypcją: "Nieznanemu żołnierzowi poległemu w obronie ojczyzny ludność gminy łyntupskiej w 10-lecie odparcia najazdu bolszewików 1920-1930". Dawny klimat miasteczka oddają zamieszczone w naszej galerii pocztówki przedstawiające rynek w Niedzielę Palmową 1917 r., rynek i kościół ok. 1917 r. oraz główną ulicę zimą 1915/1916 r. Około 2 km na wschód od Łyntup leży miejscowość Świrduny, gdzie zachowała się mogiła niezidentyfikowanych powstańców z 1863 r. Mogiła, zwieńczona drewnianym krzyżem, przykryta jest częściowo ociosanym kamieniem, na którym można odczytać zacierający się już, przedwojenny napis: "Tu spoczywają zwłoki bohaterów poległych za wolność ojczyzny w 1863 r.".

Jeszcze dalej na wschód, za Łyntupami, również na Białorusi znajduje się interesująca wieś - dawne miasteczko Komaje. Miejscowość w XVI w. należała najpierw do Prońskich, a następnie do Rudominów-Dusiatskich, którzy władali Komajami także w XVII w. i na pocz. XVIII w. W 1722 r. dobra komajskie nabył Krzysztof Sulistrowski - chorąży oszmiański od Katarzyny z Rudominów ks. Ogińskiej - starościny uświatskiej. W rękach Sulistrowskich majątek pozostał do 1875 r., kiedy to Celina z Sulistrowskich Czechowiczowa otrzymała je przy podziale dóbr i wniosła do rodziny Czechowiczów. W rękach Czechowiczów majątek pozostał do 1939 r. W 1930 r. właścicielką 300-hektarowego majątku była Irena Czechowicz (właścicielem niedalekich Surwiliszek, o powierzchni 970 ha, był Edmund Czechowicz). Około 1880 r. miasteczko liczyło 50 domów, była tu szkoła, działały: młyn, browar i gorzelnia. W 1930 r. miejscowość liczyła 380 mieszkańców i była centrum gminy. Działały tu: Kółko Rolnicze "Zorza", kilka sklepów z artykułami spożywczymi, piwiarnia oraz wyszynk trunków. W 1938 r. miasteczko liczyło 79 domów i posiadało 485 mieszkańców. Najcenniejszym zabytkiem miejscowości jest gotycki kościół obronny zbudowany w l. 1603-1606 - jest to jednocześnie jeden z najcenniejszych zabytków sakralnych na Wileńszczyźnie. Fasadę charakteryzują dwie narożne, okrągłe wieże ze strzelnicami, a trójkątny szczyt wieńczy piękny, żelazny, kuty krzyż. We wnętrzu zachował się drewniany strop z XVII w., ołtarz główny z 2 połowy XVIII w. z rzeźbami apostołów Piotra i Pawła i rzeźbionymi, złoconymi ornamentami, w którego centrum obejrzeć można obraz MB z Dzieciątkiem z XVII w. Do cennych zabytków wnętrza świątyni należą także bogato zdobione barokowe organy z XVIII w. Niedaleko kościoła odnaleźć można kamienny krzyż z XV-XVI w. o wysokości 2,5 m. Na starym cmentarzu odnaleźć można polskie nagrobki z XIX w. i XX w. Niestety, miejscowości po stronie białoruskiej są trudno dostępne ze względu na istniejącą granicę - okoliczne przejścia graniczne: na drodze Święciany-Łyntupy oraz pod Hoduciszkami przeznaczone są jedynie dla ruchu lokalnego i dostępne tylko dla mieszkańców gmin przygranicznych. Najbliższe międzynarodowe przejście graniczne znajduje się w Kotłówce - ok. 30 km na wschód od Wilna i ok. 130 km od Święcian, a do przejścia tego dojechać można jedynie przez Wilno.

Z kolei ok. 12 km na zachód od Święcian leży miasteczko Nowe Święciany (Švenčionėliai) powstałe w drugiej połowie XIX w. jako osiedle przy stacji kolejowej na otwartej w 1862 r. linii Wilno-Dyneburg (będącej częścią linii Warszawa-Petersburg), a rozbudowane w k. XIX w. jako osada kolejowa robotników, zatrudnionych przy budowie kolei wąskotorowej z Nowych Święcian do Głębokiego i jej drugiego odcinka Nowe Święciany-Poniewież (linie te zostały wybudowane przez Towarzystwo Kolei Dojazdowych i należały rodu Jałowieckich - właścicieli niedalekiego majątku Syłgudyszki). W 1930 r. miasteczko liczyło już 2907 mieszkańców. Były tu skład apteczny, apteka, dwa banki: Chrześcijański Bank Ludowy i Żydowski Bank Ludowy, cukiernia, restauracja, herbaciarnia, kilka kawiarni, piwiarnia, zakład fotograficzny, sklepy  m.in. kolonialne, galanteryjne, bławatne, spożywcze, działały: tartak, elektrownia, fabryka wód gazowych, był tu także kinematograf, a swe usługi oferowali m.in. brukarze, czapnicy, fryzjerzy, krawcy, szewcy, kowale i wielu innych. Działały tu także warsztaty kolejowe, w których oprócz napraw taboru kolejowego budowano również nowe wagony dla sieci kolei wąskotorowej województwa wileńskiego. W 1928 r. burmistrzem miasta był Piotr Poniatowski, a w 1930 r. Lucjan Swirbutowicz. Od ok. 1926 r. do września 1939 r. w Nowych Święcianach stacjonował 20 Batalion KOP (Korpusu Ochrony Pogranicza), który chronił granicę polsko-litewską (ostatnim dowódcą tego batalionu był kpt. Stefan Korzeniewski), a także szwadron kawalerii KOP "Nowe Święciany", którego dowódcą w latach 1936-1939 był rotmistrz Stanisław Wyskota-Zakrzewski (więcej informacji na temat rotmistrza Zakrzewskiego w galerii "Znani i zasłużeni obywatele powiatu święciańskiego"). Ostatnim burmistrzem miasta - do września 1939 r. - był kpt. Wacław Kutołowski (Kotołowski) - oficer rezerwy Wojska Polskiego i Korpusu Ochrony Pogranicza (służył w 20 Batalionie KOP), po 17 września 1939 r. internowany na Litwie, w marcu 1940 r. zwolniony z obozu internowania przedostał się na Wileńszczyznę, gdzie działał w grupie wywiadowczej "Ponary" Związku Walki Zbrojnej (pod pseudonimem "Zych"), aresztowany przez NKWD w kwietniu 1941 r., był więziony i torturowany; 22 czerwca 1941 r. wywieziony przez Sowietów na wschód, po wojnie powrócił do Polski. Mało znanym jest fakt, że w 1921 r. w Nowych Święcianach instruktorem z ramienia organizacji Związek Bezpieczeństwa Kraju był Witold Pilecki (późniejszy rotmistrz) - oficer Wojska Polskiego - jeden z najsłynniejszych żołnierzy Armii Krajowej -  więzień i organizator ruchu oporu w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, uczestnik Powstania Warszawskiego. W pierwszej połowie 1940 r., w miasteczku działał punkt rejestracyjny i żywieniowy dla uchodźców wojennych, utworzony przez okupacyjne władze litewskie, zlikwidowany przez sowiecką administrację 5 lipca 1940 r. Na początku kwietnia 1940 r. działała tu niemiecka komisja rejestrująca uchodźców wojennych z obszaru Polski okupowanego przez Niemcy (wcześniej - w grudniu 1939 r. - analogiczna komisja sowiecka rejestrowała uchodźców wojennych z obszaru RP okupowanego przez ZSRR po 17 września 1939 r.).  Po II wojnie światowej wiele rodzin polskich z Nowych Święcian, w ramach repatriacji, wyjechało do Polski. Mimo to, obecnie Polacy nadal stanowią ok. 20 % mieszkańców miasteczka, niestety nie ma tu (a także w sąsiednich Święcianach) ani jednej państwowej szkoły z polskim językiem nauczania (istnieje tu jedynie mała polska szkółka niedzielna). W 2010 r. Związek Polaków na Litwie, wraz ze Stowarzyszeniem "Wspólnota Polska", rozpoczął realizację projektu budowy Domu Polskiego w Nowych Święcianach, który miał zostać ukończony w połowie 2012 r. Inwestycję miał finansować Senat Rzeczypospolitej Polskiej za pośrednictwem Stowarzyszenia "Wspólnota Polska". Ostatecznie Dom Polski został oddany do użytku w lutym 2015 r. Zwiedzanie miasteczka można rozpocząć od głównego zabytku, jakim jest neorenesansowy budynek dworca kolejowego z drugiej poł. XIX w., ale zabytkowych budowli jest tam więcej: eklektyczny kościół p.w. św. Edwarda, którego budowę rozpoczęto w latach trzydziestych XX w, a ukończono dopiero w 1959 r., dawny młyn zbudowany w XIX w., wieża ciśnień - również z XIX w. Na szczególną uwagę zasługują nowoświęciańskie zabytkowe cmentarze, a przede wszystkim: cmentarz katolicko-prawosławny w Kochanówce, cmentarz Mierzanelski z grobami żołnierzy polskich, poległych w tych okolicach w l. 1919-1921, a także cmentarz żydowski z k. XIX w. Przed 1939 r. w Nowych Święcianach istniała także drewniana cerkiew prawosławna, zbudowana na pocz. XX w., która niestety nie zachowała się do naszych czasów - uległa zniszczeniu prawdopodobnie w czasie drugiej wojny światowej oraz drewniany kościół zbudowany w 1909 r., a rozebrany ok. 1939 r. w związku z budową nowej murowanej światyni. Dawną atmosferę małego miasteczka oddają zamieszczone tu stare pocztówki przedstawiające ul. Święciańską i dom żołnierza podczas pierwszej wojny światowej. Będąc w Nowych Święcianach należy także odwiedzić bardzo ważne dla historii tego miasta miejsce, w którym na początku października 1941 r. litewskie oddziały szaulisów, kolaborujące z Niemcami, dokonały mordu blisko 8000 Żydów z Nowych Święcian i kilkunastu innych miejscowości powiatu święciańskiego, w tym z Podbrodzia, Święcian, Łyntup, Łyngmian, Ignalina. O zbrodni tej przypomina dziś pomnik poświęcony pamięci pomordowanych Żydów, niestety bez informacji, kto faktycznie zbrodni tej dokonał. Drugą tragiczną datą w wojennej historii miasta jest dzień 20 maja 1942 r., kiedy to litewskie nazistowskie oddziały policji rozstrzelały 26 Polaków z tych okolic, w tym ówczesnego proboszcza parafii Nowe Święciany ks. Bolesława Bazewicza oraz ks. Jana Naumowicza - prefekta parafii Nowe Święciany. Mord ten miał miejsce 2 km od miasta, przy drodze do Święcian i był częścią szerzej zakrojonej akcji pacyfikacyjnej, w wyniku której, w Święcianach, Nowych Święcianach i okolicznych miejscowościach, kolaborująca z Niemcami litewska policja pod dowództwem komendanta jednostki policyjnej Jonasa Maciulevičiusa, rozstrzelała kilkuset Polaków, w większości przedstawicieli polskiej inteligencji. Szczegółowe opisy obu mordów, a także relacje naocznych świadków, można odnaleźć w niedawno wydanej książce, pochodzącego ze Święcian, ks. prof. Zdzisława Chlewińskiego, p.t. "Groza i prześladowanie Polaków i Żydów na Wileńszczyźnie". Obecnie w miejscu kaźni znajduje się pomnik upamiętniający pomordowanych, niestety również bez informacji, kto jest faktycznie winien tej zbrodni. W 2010 r. staraniem Związku Polaków na Litwie, na pomniku umieszczono tablice z imionami i nazwiskami pomordowanych w trakskrypcji litewskiej i polskiej.
 
W odległości 10 km na północ od Nowych Święcian leży dawne miasteczko Kołtyniany (Kaltanėnai). W XVII i XVIII w. Kołtyniany należały najpierw do Narbuttów, a następnie do Ruszczyców. W 1815 r. generał Kazimierz Ruszczyc zapisał Kołtyniany swej córce Klotyldzie Józefowej Łopacińskiej, której syn Władysław sprzedał miasteczko hr. Maurusowi. Spadkobiercy hr. Maurusa byli właścicielami Kołtynian do k. XIX w. W 1930 r. miejscowość liczyła 229 mieszkańców, działały tu: cegielnia, garbarnia, piwiarnia, a także kilka sklepów m.in. z wyrobami tytoniowymi i galanteryjnymi. Pierwszy kościół z drewna wzniósł w 1633 r. Jan Narbutt; kościół ten przetrwał do pocz. XX w. W l. 1908-1909 wybudowano tu nowy murowany neogotycki kościół p.w. NMP Anielskiej, według projektu wileńskiego architekta Antoniego Filipowicza-Dubowika. Świątynia ta zachowała się do dnia dzisiejszego. W miejscowości, na terenie dawnego majątku Łopacińskich, warto także obejrzeć drewniany spichlerz z ok. poł. XIX w.
 
W odległości 9 km na północ od Kołtynian leży natomiast miasteczko Łyngmiany (Linkmenys). W XVI w. dobra Łyngmiany należały do Narbuttów, następnie prawdopodobnie do Tyszkiewiczów. W 1766 r. jako właściciel wymieniany jest niejaki Omulski, który opłacał z nich podatek w wysokości 455 złotych polskich. W XIX w. część dóbr Łyngmiany należała do rodziny Oziewiczów, a pod koniec XIX w. miasteczko stanowiło własność skarbu państwa rosyjskiego. W okresie międzywojennym właścicielem majątku Łyngmiany, o powierzchni 750 ha był Paweł Mordwinof. W 1930 r. miasteczko Łyngmiany posiadało 116 domów i 560 mieszkańców, działały tu: Żydowski Bank Ludowy, kilka sklepów z artykułami kolonialnymi, sklep galanteryjny, piekarnia, smolarnia oraz terpentyniarnia. Miejscowość w okresie międzywojennym leżała na samej granicy z Litwą, po stronie polskiej. Granica otaczała wówczas miasteczko od północy i zachodu, pozostawiając po stronie litewskiej kilka zabudowań oraz jeden z trzech cmentarzy (drugi znalazł się na samej linii granicznej). W połudnowej części Łyngmian istniała w tym czasie strażnica Korpusu Ochrony Pogranicza. Parafię w Łyngmianach erygował król Zygmunt I Stary w 1517 r. - wtedy to wzniesiono pierwszy kościół, który był budowlą drewnianą. Kolejną świątynię wzniósł hr. Tyszkiewicz w 1720 r. - dotrwała prawdopodobnie do XIX w. W 1887 r. wzniesiono, zachowany do dziś, murowany kościół p.w. Św. Trójcy. Świątynia, o cechach neogotyckich, zbudowana została z cegły i kamienia polnego. Bryłę kościoła wieńczy masywna, czworoboczna, ceglana wieża-dzwonnica. W Łyngmianach w 1887 r. urodził się pułkownik Wojska Polskiego Ignacy Oziewicz - w wojnie obronnej 1939 r. dowódca 29 Dywizji Piechoty w Grodnie. W czasie okupacji niemieckiej utworzył Narodowe Siły Zbrojne, których został komendantem. W 1943 r. aresztowany przez Niemców przebywał w więzieniu na Pawiaku w Warszawie, następnie do końca wojny w obozach w Oświęcimiu i Flossenburgu. Był również odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari, Orderem Polonia Restituta, czterokrotnie Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi (więcej informacji na temat pułkownika Oziewicza w naszej galerii "Znani i zasłużeni obywatele powiatu święciańskiego").

Około 8 km na północny-zachód od Łyngmian leży kolejna interesująca miejscowość - Syłgudyszki (Saldutiškis), której początki sięgają XVIII w. Od końca XVIII w. do ok. 1921 r. Syłgudyszki należały do rodziny Jałowieckich - pierwszym właścicielem był Antoni Bożeniec Jałowiecki (1772-1852)-chorąży wojsk polskich, sędzia graniczny, wraz z żoną Reginą z Ulińskich Jałowiecką, po nich majątek odziedziczył syn - również Antoni Bożeniec Jałowiecki (1819-1894), a następnie Bolesław Jałowiecki wraz z żoną Anielą z Witkiewiczów - siostrą słynnego Stanisława Witkiewicza (malarz, pisarz, architekt, teoretyk sztuki, twórca i popularyzator stylu zakopiańskiego - ojciec Stanisława Ignacego Witkiewicza - Witkacego). Ostatnim właścicielem dworu i majątku był Mieczysław Jałowiecki ur. w Syłgudyszkach w 1876 r. - marszałek szlachty powiatu święciańskiego, pułkownik armii Cesarstwa Rosyjskiego, agronom i dyplomata - ukończył liceum cesarskie w Petersburgu i Politechnikę w Rydze - w l. 1903-1918 piastował wiele godności w carskiej Rosji - będąc m.in. radcą Ministerstwa Rolnictwa w Petersburgu, członkiem Wileńskiego Banku Ziemskiego, konsulem d.s. Rolnictwa Rosji w Niemczech, wspierał jednocześnie finansowo tajne polskie szkoły na Wileńszczyźnie (jedna z takich tajnych szkół działała w dworze syłgudyskim, sprowadzano tu także nielegalnie zakazaną przez władze carskie - polską literaturę). W l. 1919-1920 Mieczysław Jałowiecki działał w służbie dyplomatycznej odrodzonej Polski jako Delegat Rządu RP w Gdańsku, następnie, nie mogąc już wrócić do Syłgudyszek, osiadł w swoim majątku w Wielkopolsce. W czasie II wojny światowej na emigracji, zmarł w Anglii w 1962 r. W XIX w. i na pocz. XX w. - aż do 1915 r. Syłgudyszki należały do powiatu święciańskiego (w l. 1916-1918 okupacyjne władze niemieckie stworzyły powiat syłgudyski, tzw. Kreisamt Saldugischki). Około 1890 r. w majątku Syłgudyszki mieszkało 25 osób, a w całym okręgu wiejskim, składającym się z kilku wsi i zaścianków, zamieszkiwało w sumie 159 osób. W 1899 r., przy sąsiadującej z majątkiem linii kolei wąskotorowej Nowe Święciany-Poniewież, zbudowano stację kolejową - piękny drewniany budynek stacji został zaprojektowany przez Stanisława Witkiewicza w stylu zakopiańskim. Budynek wznieśli podhalańscy cieśle - górale specjalnie do tego celu sprowadzeni z Zakopanego - był to wówczas jeden z trzech przykładów tego stylu architektonicznego na obszarze dzisiejszej Litwy - niestety, dworzec w pierwotnej postaci nie zachował się do dnia dzisiejszego - w okresie międzywojennym uległ częściowemu zniszczeniu, a następnie przebudowie, która zredukowała artystyczną budowlę do roli skromnego drewnianego domku. W czasie I wojny światowej majątek został opuszczony przez właścicieli, którzy ewakuowali się wraz z częścią wyposażenia dworu na początku września 1915 r., uciekając przed wkraczającą na te tereny armią niemiecką (w tym czasie dwór został ograbiony, częściowo zdewastowany, a niemieckie władze okupacyjne umieściły tu biura świeżo utworzonego tzw. Kreisamtu Saldugischki). Mieczysław Jałowiecki - ówczesny właściciel majątku - wrócił do Syłgudyszek latem 1918 r. i przebywał tu do końca 1918 r. W pierwszych dniach stycznia 1919 r. musiał opuścić Syłgudyszki, uciekając przed wkraczającymi bolszewikami. Wiosną 1919 r. Syłgudyszki zostały zajęte przez Wojsko Polskie. Po wycofaniu się armii niemieckiej z okolic Syłgudyszek w 1918 r. i wyparciu bolszewików przez Wojsko Polskie wiosną 1919 r., obszar ten, podobnie jak reszta powiatu święciańskiego i cała Wileńszczyzna, stał się przedmiotem sporu między Polską a Litwą. W l. 1919-1920 pod Syłgudyszkami przebiegała polsko-litewska linia demarkacyjna, a zimą 1919/1920 r. w majątku i jego okolicach stacjonowali żołnierze Wojska Polskiego z 28 Pułku Strzelców Kaniowskich pod dowództwem majora Jana Tabaczyńskiego (w dworze syłgudyskim zakwaterowani byli oficerowie pułku). Po zakończeniu walk polsko-litewskich i wytyczeniu granicy między Polską a Litwą, miejscowość ta, wraz z małą częścią powiatu święciańskiego, znalazła się po stronie litewskiej. Litewskie władze nie zwróciły jednak prawowitym właścicielom majątku, który na pocz. lat 20-tych XX w. został upaństwowiony, a we dworze ulokowano szkołę podstawową, w okresie międzywojennym działał tu także klasztor salezjanów. Po II wojnie światowej we wsi zorganizowano kołchoz, a od 1949 r. w budynku dworu działała szkoła średnia. W l. 1950-1959 miejscowość należała do okręgu święciańskiego, obecnie położona jest w rejonie uciańskim i okręgu uciańskim. W Syłgudyszkach obejrzeć można drewniany kościół p.w. św. Franciszka z Asyżu, zbudowany w 1928 r. ze skromnym, lecz zadbanym wnętrzem oraz murowany dwór Jałowieckich z przełomu XIX i XX w., obecnie remontowany. Jest to budowla parterowa z piętrowymi ryzalitami skrajnymi, zwieńczonymi trójkątnymi szczytami. W elewacji frontowej dominuje okazały portal ozdabiający wejście, z herbem rodziny Jałowieckich - Jełowicki (znany także pod nazwą Jałowicki lub Bożeniec). Dwór otoczony jest 2,1-hektarowym parkiem z zabytkową aleją lipową. Niedaleko budynku dawnej stacji kolejowej obejrzeć można pozostałości dawnej drewnianej zabudowy z pocz. XX w. oraz pomnik z 1928 r. upamiętniający 10-lecie odzyskania przez Litwę niepodległości. Na cmentarzu za linią kolejową odnaleźć można groby Jałowieckich - dawnych właścicieli tutejszego majątku ziemskiego. Na tablicy nagrobnej wymienieni zostali właściciele Syłgudyszek począwszy od XVIII w. W Syłgudyszkach, w l. 1901-1903 oraz w 1914 r., u swojej ciotki Anieli z Witkiewiczów Jałowieckiej, bywał (a także malował) młody Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) - słynny polski malarz, fotografik, pisarz, dramaturg i filozof, tworzący w okresie międzywojennym. 

Z Syłgudyszek, wąską szosą, kierujemy się na południowy-zachód, aby dotrzeć do miejscowości Łabonary (Labanoras). Miejscowość nadana została biskupom wileńskim przez króla Władysława Jagiełłę w 1387 r. i stanowiła własność biskupstwa wileńskiego przez ponad 400 lat. W XIX w. należała do skarbu państwa rosyjskiego, a także, w drugiej połowie XIX w., częściowo do niejakiego Chryścinicza. W czasie Powstania Styczniowego 1863 r., okoliczne lasy były terenem działania grup i partii powstańczych m.in. w okolicach wsi Antoledzie, 21 maja 1863 r., doszło do starcia powstańców z Rosjanami, zwanego bitwą pod Łabonarami. Bitwa, stoczona przez powstańczą grupę Albertyńskiego liczącą 380 ludzi z kombinowanym rosyjskim oddziałem złożonym z 3 rot piechoty i 60 kozaków pod dowództwem płk Półtorackiego (opis bitwy został zamieszczony na początku trasy, w opisie Święcian), zakończyła się zwycięstwem powstańców. W 1866 r. miasteczko liczyło 35 domów i 236 mieszkańców, w tym 228 katolików i 8 Żydów. Łabonary wchodziły w skład powiatu święciańskiego formalnie do 1920 r., następnie, po wytyczeniu granicy między Polską a Litwą, miejscowość ta, wraz z małą częścią powiatu święciańskiego, znalazła się po stronie litewskiej. W czasie II wojny światowej i tuż po jej zakończeniu, okolice Łabonar były terenem działalności partyzantki litewskiej. Obecnie Łabonary liczą 74 mieszkańców. Znajduje się tu dyrekcja Łabonarskiego Parku Regionalnego (Labanoro regioninis parkas). Warto wiedzieć, że na terenie tego parku znajduje się także obserwatorium astronomiczne o ciekawym kształcie, przypominającym "latający talerz". Przy obserwatorium działa także małe muzeum. Zwiedzanie należy jednak rozpocząć od tutejszego kościoła. Pierwszy kościół wzmiankowany był w pocz. XVI w., następny, konsekrowany został w 1768 r. przez biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego (być może wtedy również ponownie erygowano tutejszą parafię). Kolejną-drewnianą świątynię wybudowano w l. 1819-1820 - niestety uległa spaleniu w 2009 r. - spłonęło wówczas także całe wyposażenie wnętrza. W l. 2010-2011 kościół został odbudowany - dokonano wiernej rekonstrukcji spalonej świątyni i obecnie nowy kościół na nowo służy miejscowym wiernym. Do dnia dzisiejszego zachowała się natomiast  trzykondygnacyjna drewniana dzwonnica z XIX w., którą, podczas pożaru w 2009 r., udało się w całości uratować przed spaleniem. W sąsiedztwie dzwonnicy i kościoła można także odnaleźć dwa ciekawe miejsca historyczne - mały pomnik upamiętniający działalność łabonarskiego oddziału Młodzieżowej Federacji Litwinów Katolików w l. 1933-1934 oraz drewniany krzyż z charakterystycznymi, litewskimi zdobieniami, ustawiony w miejscu, w którym, jak głosi tekst na tablicy umieszczonej na krzyżu, w l. 1945-1947, leżały sprofanowane ciała litewskich partyzantów. Bedąc w okolicach Łabonar warto także odwiedzić wioskę Styrnie (Stirniai), gdzie obejrzeć można ciekawy kościół, zbudowany z ociosanych kamieni polnych w 1940 r. Na cmentarzu przykościelnym odnaleźć można ciekawą drewnianą kapliczkę z charakterystycznie zdobionym, litewskim krzyżem.

Z Łabonar można wrócić szosą do Kołtynian, a stamtąd pojechać na północny-wschód, w kierunku miasta Ignalino (Ignalina), do miejscowości Połusze (Palušė), malowniczo położonej nad pięknym jeziorem Łusza (Lūšiai), gdzie zachował się drewniany kościół p.w. św. Józefa, zbudowany w l. 1747-1757 staraniem ks. Józefa Bazylewskiego. Świątynia, remontowana kilka razy w XIX w. i XX w., jest w dobrym stanie. We wnętrzu uwagę zwracają obrazy z XVII w. i XVIII w., m.in. "Św. Antoni Padewski", a także rzeźby św. Piotra i Pawła z XIX w., które zdobią ołtarz główny. Obok kościoła stoi drewniana dzwonnica z XVIII w. z dzwonami z 1775 r. i 1779 r. Dziedziniec kościelny ogradza drewniane ogrodzenie z drewnianą trójdzielną bramą. Na dziedzińcu kościelnym obejrzeć można także zabytkową drewnianą kaplicę oraz murowaną kapliczkę - obie z XIX w. W Połuszu, w 1873 r. urodził się Mikas Petrauskas - tenor, dyrygent, zasłużony pedagog muzyki, kompozytor, krytyk muzyczny i działacz kultury litewskiej. Skomponował m.in. 2 opery "Biruta" ("Birutė", 1906), "Egle królowa węży" ("Eglė žalčių karalienė", 1920), kilkanaście operetek, pieśni i utwory instrumentalne oraz zbiory dajn. Więcej informacji na temat Mikasa Petrauskasa czytelnik może znaleźć w naszej galerii "Znani i zasłużeni obywatele powiatu święciańskiego". 

Z Połusza można przez Ignalinę pojechać dalej na na północ lub wrócić do Święcian, a następnie wybrać się ok. 25 km na północny-wschód, przez Szyrwicki Park Krajobrazowy, opisany wcześniej, do wsi Mielegiany (Mielagėnai). Miejscowość pierwszy raz wzmiankowana w aktach Najwyższego Trybunału Litewskiego w 1671 r., w XVII w. należała do Rolicz-Kochańskich, m.in. do Fabiana Rolicz-Kochańskiego, Kazimierza Rolicz-Kochańskiego oraz braci Jana i Rafała Rolicz-Kochańskich. W XVIII w. właścicielami Mielegian, a także dworów w niedalekich Krykianach i Polesiu byli m.in. Justyna i Kazimierz Piotr Kubliccy. W 1768 r., na mocy dekretu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Mielegiany otrzymały prawa miejskie, a także prawo organizowania jarmarków raz w tygodniu, w poniedziałki - tradycja organizowania dni targowych w tym dniu przetrwała aż do czasów współczesnych.  W XIX w. Mielegiany stanowiły własność rządową, a okoliczne dwory w Polesiu, Czepukiszkach i Krykianach należały do rodziny Bielikowiczów (następnie Krykiany stały się własnością Benisławskich, a Polesie, w 1887 r. kupił na licytacji niejaki Lubimow). W czasie Powstania Styczniowego, w okolicy działały oddziały powstańcze, m.in. oddział Gustawa Czechowicza, a powstańcy ukrywali się w podziemiach mielegiańskiego kościoła. W 1905 r. Mielegiany liczyły 400 mieszkańców, były tu m.in. browar, cukiernia i 9 żydowskich sklepików. W 1930 r. miejscowość liczyła 414 mieszkańców, działały tu: skład apteczny, garbarnia, kasa pożyczkowo-oszczędnościowa Stefczyka, Litewskie Kółko Rolnicze, kilka sklepów z artykułami kolonialnymi, herbaciarnia, piwiarnia, swe usługi oferowali m.in. cieśle, kowale, krawcy, stolarze i szewcy. W 1938 r. miejscowość liczyła 86 domów i 473 mieszkańców. Głównym zabytkiem Mielegian jest murowany klasycystyczny kościół p.w.  św. Jana Chrzciciela, fundowany przez Justynę Kublicką w l. 1779-1790, stanowiący jakby mniejszą kopię Katedry wileńskiej.  Przed wejściem świątyni, w niszach po obu stronach portyku, podziwiać można rzeźby św. Piotra i św. Pawła, wykonane w 1838 r. przez słynnego wileńskiego artystę Wincentego Smokowskiego - ucznia Jana Rustema, grafika, malarza, rzeźbiarza, filozofa, historyka sztuki, pedagoga, a także lekarza. Za obrazy o tematyce mitologicznej i historycznej otrzymał szereg złotych i srebrnych medali, przyznanych mu przez Petersburską Akademię Sztuk Pięknych. W 1828 r., w Petersburgu ukazał się poemat Adama Mickiewicza "Konrad Wallenrod" z trzema ilustracjami Smokowskiego, a w 1846 r. Smokowski przygotował 50 drzeworytów, ilustrujących poemat Józefa Ignacego Kraszewskiego "Witolrauda". Artysta zmarł w 1876 r. w Krykianach i został pochowany podziemiach mielegiańskiego kościoła. Z innych ciekawych elementów wyposażenia świątyni uwagę zwracają neobarokowe tabernakulum z 1851 r., wykonane w Warszawie, w pracowni Frageta, obrazy czterech Ewangelistów, pędzla Wincentego Smokowskiego, namalowane w 1875 r., epitafium wojskiego inflanckiego Kazimierza Kublickiego i jego żony Justyny z gipsowymi popiersiami zmarłych, wykonanymi przez Wincentego Smokowskiego ok. poł. XIX w. W sąsiedztwie kościoła zobaczyć można dzwonnicę-bramę z ok. 1830 r. oraz zabytkową plebanię z XVIII w. Dawne Mielegiany można odnaleźć na starej fotografii z naszej galerii, przedstawiającej kościół w Mielegianach ok. 1915 r. W Mielegianach, w 1922 r., urodził się Stanisław Bielikowicz - działacz harcerski, gawędziarz i popularyzator gwary wileńskiej. Po wojnie zamieszkał w Lidzbarku Warmińskim, współpracował z Polskim Radiem, gdzie prowadził audycje jako repatriant z Wileńszczyzny pod pseudonimem Wincuk Dyrwan. Gawędy Wincuka, barwnie i dowcipnie opisujące życie codzienne i świąteczne mieszkańców dawnej Wileńszczyzny, a także folklor tego regionu, zostały wydane drukiem w książce p.t. "Wincuk gada". Stanisław Bielikowicz zmarł w 1981 r. Obecnie w postać Wincuka wciela się Dominik Kuziniewicz - następca i kontynuator dzieła Bielikowicza. 

Około 12 km na zachód od Mielegian leży miejscowość Cejkinie (Ceikiniai). Dawne miasteczko, pod koniec XVIII w. należało  do Śmigielskich, w drugiej połowie XIX w. należało do Waleryi Hołowniowej, w okresie międzywojennym właścicielem majątku Cejkinie był Antoni Brynk. W 1938 r. Cejkinie liczyły 24 domy i 152 mieszkańców. Do niedawna istniał tu drewniany kościół z 1773 r., p.w. Imienia Marii, fundowany przez Mikołaja Śmigielskiego. We wnętrzu świątyni obejrzeć można było barokowe ołtarze z XVIII w. oraz ludowy krucyfiks z pocz. XX w. Obok kościoła znajdowała się trójkondygnacyjna drewniana dzwonnica. Kościół i dzwonnica uległy zniszczeniu w wyniku pożaru 5 kwietnia 2016 r.
  
Jadąc ze Święcian w kierunku wschodnim, wzdłuż granicy, przez malowniczą okolicę, po ok. 25 km dotrzeć można do Hoduciszek (Adutiškis) - jednej z najdalej na wschód położonych miejscowości Litwy. W XVI w. i na pocz. XVII w. Hoduciszki były własnością rodu Kiszków, w 1608 r.  biskup wileński Stanisław Kiszka ufundował tu pierwszy kościół-wkrótce po tym zapisał swe dobra kapitule wileńskiej. Kolejną świątynię ufundował biskup wileński Cywiński w 1826 r. Świątynia ta przetrwała do pocz. XX w., kiedy to zbudowano nowy, murowany kościół. W 1930 r. miasteczko posiadało 1690 mieszkańców, w tym sporą część stanowiła społeczność żydowska (oprócz kościoła istniała tu wówczas także synagoga). W okresie międzywojennym działały tu: szpital powszechny, straż ogniowa, skład apteczny, apteka, Żydowski Bank Ludowy, kasa pożyczkowo-oszczędnościowa, cegielnia, cerownia, zakład fotograficzny, dwa hotele, garbarnie, herbaciarnie, dwie restauracje, zajazd, kilka piwiarni, piekarnia, kilkanaście sklepów z artykułami kolonialnymi i spożywczymi, sklep galanteryjny, spółdzielnia rolniczo-handlowa, sklep z naczyniami kuchennymi, sklep z wyrobami tytoniowymi, młyn, hurtownia nawozów sztucznych, fabryka wód gazowych, olejarnia, tartak. Swe usługi oferowali ponadto: felczerzy, blacharze, czapnicy, garbarze, kamasznicy, fryzjerzy, kowale, krawcy, rzeźnicy, szewcy, zegarmistrz i wielu innych. Obecnie Hoduciszki, dodatkowo podzielone przez granicę litewsko-białoruską, położone na uboczu, to cień dawnej-przedwojennej, tętniącej życiem i rozwijającej się miejscowości.  W miasteczku, prawie całkowicie zniszczonym podczas działań wojennych w 1944 r., z zabytków zachowały się jedynie: eklektyczny kościół z pocz. XX w., p.w. Najświętszej Marii Panny Szkaplerznej, zbudowany z czerwonej, nietynkowanej cegły, klasycystyczna, murowana plebania z XIX w. oraz dwie dziewiętnastowieczne kamieniczki przy dawnym rynku. Nie istnieje natomiast główny zabytek miasteczka - piękne klasycystyczne kramy miejskie z ok. 1836 r., wzniesione staraniem ks. prałata Jana Cywińskiego - późniejszego biskupa wileńskiego, a zniszczone w 1944 r. Bedąc w Hoduciszkach należy także odwiedzić miejsce związane z tragicznym wydarzeniem w historii miasta. W dniu 20 maja 1942 r. litewskie nazistowskie oddziały policji rozstrzelały 32 lub 33 Polaków z Hoduciszek i okolic. Podobnie jak mord w Nowych Święcianach, opisany wcześniej, akcja ta była częścią szerzej zakrojonej akcji pacyfikacyjnej, w wyniku której, w Święcianach i okolicznych miejscowościach, kolaborująca z Niemcami litewska policja pod dowództwem komendanta jednostki policyjnej Jonasa Maciulevičiusa, rozstrzelała kilkuset Polaków, w większości przedstawicieli polskiej inteligencji. Obecnie, przy drodze do Święcian, istnieje pomnik upamiętniający ofiary zbrodni, oczywiście, podobnie jak w innych miejscach kaźni, bez informacji, kto faktycznie mordu dokonał (tablice na pomnikach informują jedynie, że mordów dokonali hitlerowscy okupanci). 

Jadąc ze Święcian do Hoduciszek warto po drodze odwiedzić małą wieś Jurgieliszki (Jurgeliškė), gdzie zobaczyć można drewnianą cerkiew (molennę) staroobrzędowców z 1923 r. - świątynia w 2008 r. była w stanie daleko posuniętej ruiny, która postępowała w szybkim tempie (do 2008 r. wieża cerkwi zwieńczona była jeszcze hełmem z cebulką na szczycie, jesienią 2008 r. runęła górna część wieży-dzwonnicy). W sierpniu 2011 r. kolejny raz odwiedziłem to miejsce, aby się przekonać, że teren wokół cerkwi został uporządkowany, a także wstawiono nowe drzwi do świątyni. Szczątki hełmu wieży cerkwi złożono obok jednej ze ścian. Wnętrze cerkwi w 2008 r. sprawiało wrażenie, że miejscowi wierni, mimo katastrofalnego stanu świątyni, nadal starają się organizować tu nabożeństwa (więcej informacji na temat staroobrzędowców czytelnik znajdzie w trasie turystycznej po okolicach Podbrodzia - w opisie miejscowości Powiewiórka). Zdjęcia jurgieliskiej cerkwi, wykonane w l. 2008-2011, można znaleźć w naszej galerii: "Jurgieliszki - cerkiew staroobrzędowców - ginący zabytek - fotoreportaż - lipiec 2008 r. - sierpień 2011 r.". Generalny remont świątyni ruszył w październiku 2012 r., dzięki staraniom lokalnej wspólnoty staroobrzędowców i jej przewodniczącego Aleksandra Necvetnego, z pomocą Samorządu Rejonu Święciańskiego - zakończenie prac remontowych zaplanowano na sierpień 2013 r. (w ramach prac wzmocniono fundament, wymieniono poszycie ścian oraz dachu, odtworzono także wieżę, która runęła w 2008 r.). Kolejny cenny historyczny zabytek sakralny regionu został zatem uratowany. "Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" z 1882 r. podaje, że we wsi wówczas zamieszkiwało 97 osób - wszyscy mieszkańcy byli staroobrzędowcami (starowierami) - stan taki utrzymał się do roku 1939. Obecnie w miejscowości wciąż zamieszkują staroobrzędowcy, choć stanowią mniejszość ogółu mieszkańców.

W bliskim sąsiedztwie Jurgieliszek (ok. 1,5 km na zachód) leży teren nieistniejącego dziś majątku Komarowo. W 1564 r. wieś i majątek należały do Marcina Janowicza Chrzczonowicza, następnie do rodów Paców i Wawrzeckich, w XIX w. Komarowo należało do Bortkiewiczów (prawdopodobnie do ok. 1863 r.). Na przełomie XIX i XX w. majątek należał do rodziny Guzych, nieznani są ostatni właściciele z okresu międzywojennego. W 1938 r. majątek Komarowo zamieszkiwało 39 osób w 4 budynkach mieszkalnych. Niestety, zarówno dwór, jak i zabudowania dworskie i gospodarcze, nie zachowały się do dnia dzisiejszego. Z fotografii sprzed 1939 r., znajdującej się w naszych zbiorach wynika, że dwór komarowski, zbudowany prawdopodobnie w pierwszej połowie XIX w., był parterowy, dwutraktowy, siedmioosiowy, otynkowany, z dachem naczółkowym, krytym gontem. Wejście poprzedzał drewniany, oszklony ganek, kryty daszkiem dwuspadowym.   
 
Turyści, dysponujący większą ilością wolnego czasu, mogą wybrać się do najdalej na północ wysuniętej części dawnego powiatu święciańskiego - w okolice Dukszt - przy okazji zwiedzając kilka dawnych siedzib ziemiańskich. Ze Święcian należy wyruszyć szosą w stronę miasteczka Ignalino (Ignalina), po przejechaniu około 8 km, w miejscowości Szwinta (Šventa), można obejrzeć drewniany dwór z XIX w., przed 1939 r. należący do rodziny Cywińskich. Opuszczony budynek stopniowo popada w ruinę. Dwór  otaczają resztki parku, gdzie podziwiać można grupę zabytkowych lip, tworzących altanę, posadzonych w l. 1925-1926. Ciekawym jest fakt, iż amatorskie badania stanowisk archeologcznych w okolicach Szwinty prowadził w połowie XIX w. archeolog-amator Adam Honory Kirkor, który wyniki swoich badań ogłosił w szkicu "Wycieczka archeologiczna po guberni wileńskiej" wydanym w 1855 r.

Ze Szwinty szosą kierujemy się dalej na północ, przejeżdżamy przez Ingalino (Ignalina) i ok. 3 km za miastem na krótko porzucamy północny kierunek, skręcając na północny-wschód, aby po dalszych 2 km dojechać do miejscowości Przyjaźń (Vidiškės). We wsi zachował się bardzo piękny klasycystyczny dwór z k. XVIII w., w XIX w. należący do rodziny Kamieńskich. Elewację frontową budynku urozmaicają portyk kolumnowy w wielkim porządku oraz dwa ryzality skrajne ozdobione przyściennymi kolumnami. Dwór, w którym do niedawna mieściła się biblioteka, otacza 4-hektarowy park. Obecnie dwór stanowi własność prywatną - w latach 2007-2009 został gruntownie wyremontowany z przeznaczeniem na obiekt hotelowo-konferencyjny. We wsi obejrzeć można także neogotycki kościół p.w. Nawiedzenia NMP z pocz. XX w. fundowany w 1906 r. przez ówczesnego właściciela tutejszego majątku - Jana Kamieńskiego.

Z Przyjaźni kierujemy się szosą dalej na wschód i wkrótce dojeżdżamy do miejscowości Daugieliszki Nowe (Naujasis Daugėliškis). W XVIII w. i XIX w. miejscowość należała do parafii Daugieliszki Stare, w 1865 r. posiadała 44 mieszkańców, a w 1902 r. 137 mieszkańców i 24 domy. W k. XIX w. znaczenie sąsiednich Daugieliszek Starych zmalało (po spłonięciu tamtejszego kościoła w 1886 r.) i w 1930 r.  Daugieliszki Nowe były siedzibą gminy, licząc 586 mieszkańców, istniał tu wówczas kościół i synagoga, a działały cegielnia, garbarnia oraz gremplarnia, jako że w miasteczku i okolicach wyrabiano sukno. Swe usługi oferowali tu także: blacharze, fryzjerzy, kowale, krawcy, piekarze, rzeźnicy i stolarze. Działały tu ponadto: apteka, herbaciarnia, kilka sklepów a artykułami kolonialnymi i spożywczymi, sklepy bławatne, sklep (fabryka?) wyrobów tytoniowych oraz wyszynk trunków. Obecnie miejscowość również jest siedzibą gminy, a także parafii. Głównym i najcenniejszym zabytkiem Daugieliszek Nowych jest drewniany kościół p.w. św. Joachima i św. Anny z 1889 r. Świątynia jest dobrze widoczna z daleka z racji swoich sporych rozmiarów, a także umiejscowienia na pagórku w centrum miasteczka. Na cmentarzu przykościelnym zachowało się tylko kilka grobów w tym interesujący nagrobek Józefa Szymkiewicza (zm. w 1872 r.). Niecały kilometr od kościoła odnaleźć można stary cmentarz katolicki z grobami z XIX w. i pocz. XX w. z inskrypcjami w języku polskim, m.in. zapomnianym grobem Leonarda Labeckiego (ur. 1805, zm. 1848 r.?) - doktora medycyny i chirurgii oraz jego córki Marii (ur. 1844? zm. 1845 r.?). Stary cmentarz jest niestety zaniedbany. W miejscowości jest także drugi - nowy cmentarz katolicki z XX w., lecz tam inskrypcje na grobach są już jedynie w języku litewskim. Warto się tu jednak pofatygować także ze względu na piękny widok na całą okolicę i miasteczko, jaki rozpościera się z tego miejsca. 

Kilka kilometrów na południowy-zachód od Daugieliszek Nowych leżą Daugieliszki Stare (Senasis Daugėliškis) - dawne miasteczko-obecnie wieś -może poszczycić się bogatą historią. Od XIV w. do XVI w. miejscowe dobra należały do rodu Gasztołdów. W 1511 r. Albert Gasztołd zbudował tu pierwszy dwór, o czym przypomina dziś pamiątkowy głaz z datą 1511 w centrum wsi. W 1526 r. Wojciech Gasztołd - wojewoda wileński - fundował tu pierwszą parafię katolicką i zbudował drewnianą świątynię, która dotrwała do 1812 r. - uległa zniszczeniu prawdopodobnie w czasie wojen napoleońskich. W 1551 r. Barbara z Radziwiłłów Gasztołdowa - wówczas żona króla Polski i Litwy Zygmunta Augusta - umierając zapisała Daugieliszki swemu mężowi - królowi Polski i Litwy i w ten sposób Daugieliszki stały się starostwem (dobrami królewskimi). W 1574 r. starostą był tu Andrzej Rudomina (Rudomino) - misjonarz wysłany później do Chin. W 1664 r. uzyskały przywilej od króla polskiego Jana Kazimierza, w 1782 r. starostwo daugieliskie płaciło do skarbu państwa kwarty 5219 złotych polskich. Pod koniec XVIII w. hr. Plater - ostatni starosta daugieliski - zabezpieczając groby Gasztołdów w miejscowym kościele, znalazł tam drogocenny pierścień, który następnie przesłał ostatniemu królowi Polski - Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, jako zabytek starożytności. W 1812 r., po zniszczeniu kościoła fundowanego przez Gasztołdów, nowa świątynia została ufundowana przez hr. Izabellę Plater - świątynia ta uległa spaleniu w 1886 r. - kolejnej już nie zbudowano, a dwór przeniesiono do sąsiednich Daugieliszek Nowych. W XIX w. dawne miasteczko było własnością skarbu państwa rosyjskiego, który ziemię oddał miejscowym włościanom na wykup. W 1880 r. miejscowość posiadała 370 mieszkańców - działały tu zarząd gminy i szkoła, w 1902 r. miejscowość liczyła 255 mieszkańców i 41 domów, a w 1930 r. miasteczko posiadało 46 domów. Obecnie jest to wieś malowniczo położona w pagórkowatej okolicy w sąsiedztwie lasów. Na miejscowym cmentarzu katolickim niestety nie zachowały się żadne groby sprzed 1939 r. - są tu tylko współczesne-powojenne, z inskrypcjami litewskimi. Ciekawym zabytkiem jest natomiast drewniana kaplica cmentarna z XIX w. - daugieliska kaplica dożywa już swoich dni i pewnie niedługo już zupełnie zniknie z krajobrazu tej miejscowości. Innym ciekawym obiektem w Daugieliszkach Starych jest drewniany spichlerz z pocz. XX w.  W Daugieliszkach, w 1871 r., urodził się Lejb Lewi Owczyński, rabin i pisarz żydowski, absolwent Jesziwy w Święcianach w 1884 r.

Z Daugieliszek Starych szosą możemy wciąż kierować się na południowy-zachód, przez okolice wsi Mażułany (Mažulionys), gdzie obejrzeć można ciekawe grodzisko prehistoryczne i stary cmentarz, a następnie przez dawny zaścianek Poniżyszki (Panižiškė), w którym w XIX w. mieszkała rodzina Szulskich (zachowały się tam pozostałości dworku oraz budynków gospodarczych, a także aleja dojazdowa do zaścianka), dotrzeć do szosy Święciany-Ignalino lub wybrać odwrotny kierunek i wyruszyć na północny-wschód - do dawnej osady, w której wspólnie żyli i nadal mieszkają katolicy i staroobrzędowcy (starowiercy) - do miejscowości Michałowo (Mikalavas). W XIX w. Michałowo było wsią rządową, w 1885 r. liczyło 261 mieszkańców (w tym 139 katolików, 114 starowierów i 8 żydów) oraz 34 domy. W 1930 r. wieś liczyła 23 domy. Miejscowość jest malowniczo położona w pagórkowatym terenie. Cennym zabytkiem sakralnym Michałowa - jednym z najcenniejszych w regionie - jest drewniana cerkiew staroobrzędowców z 1799 r. We wsi zwiedzić można także cmentarz staroobrzędowców z XIX w., również bardzo malowniczy, usytuowany na kilku pagórkach, z ciekawymi nagrobkami i inskrypcjami nagrobnymi. Cmentarz staroobrzędowców, w przeciwieństwie do cerkwi, jest dostępny dla turystów. Wiecej informacji na temat staroobrzędowców czytelnik znajdzie w trasie turystycznej po okolicach Podbrodzia - w opisie miejscowości Powiewiórka.

Z Michałowa szosą kierujemy się na wschód, przez miejscowość Koczergiszki, zwane też Kaczergiszki (Kačergiškė), niedaleko granicy z Białorusią, gdzie obejrzeć można mały, ale urokliwy drewniany kościół z XVIII w. o współczesnym wystroju wnętrza (obok kościoła stoi także mała drewniana dzwonnica z tego samego okresu), mijając odchodzącą na północny-wschód drogę do miasteczka Widze (po stronie białoruskiej). Właśnie tutaj, 21 maja 1831 r., miała miejsce potyczka grupy połączonych oddziałów powstańczych powiatów dziśnieńskiego, wilejskiego i zawilejskiego, przedzierających się na Żmudź, z rosyjskim oddziałem piechoty wspartym przez pluton ułanów i Kozaków, zakończona zwycięstwem powstańców. Podążając wciąż na wschód, wzdłuż przedwojennej granicy powiatu święciańskiego z powiatem brasławskim na rzece Dzisna (odcinek ten obecnie jest granicą litewsko-białoruską), docieramy do dawnego miasteczka Twerecz (Tverečius). Miejscowość wzmiankowana była na pocz. XVI w. w bulli papieża Juliusza II, gdzie wspomina się o tutejszym klasztorze (istniejącym jeszcze przed 1507 r.). W latach ok. 1501-1513 wybudowano tu drewniany kościół, który dotrwał do połowy XIX w. Kolejny klasztor został założony w 1670 r. przez ówczesnego właściciela miasteczka - Mikołaja Stefana Paca - wojewodę trockiego i użytkowany przez zakon augustianów lub kanoników od pokuty - przy klasztorze wzniesiono wówczas także murowany kościół - klasztor ten funkcjonował do 1832 r., kiedy to, w ramach represji po Powstaniu Listopadowym, został zamknięty. W 1852 r., staraniem ks. plebana Rouby, wzniesiono tu nowy drewniany kościół, który dotrwał do początku XX w., kiedy to zbudowano kolejną-murowaną świątynię, istniejącą do dziś. W 1866 r. miejscowość liczyła 247 mieszkańców (w tym 221 katolików, 7 staroobrzędowców i 18 żydów) i 18 domów, a w 1881 r. już 605 mieszkańców. W 1930 r. w miasteczku działały: kooperatywa Litewskie Kółko Rolnicze, czesalnia wełny, sklep bławatny, herbaciarnia, piwiarnia, sklep z alkoholami oraz kilka sklepów z artykułami spożywczymi. Obecnie miejscowość jest centrum gminy. Turystów zainteresuje tu z pewnością neogotycki kościół p.w. Trójcy Świętej z pocz. XX w., w okolicach odnaleźć można także pozostałości niemieckich umocnień z I wojny światowej.

Z Twerecza ruszamy dalej na wschód, wzdłuż rzeki Dzisny i wkrótce docieramy do najdalej na wschód położonej miejscowości współczesnej Litwy - do wsi Wasiewicze (Vosiūnai) - zachował się tu ciekawy drewniany kościół p.w. Najświętszej Marii Panny z 1921 r. wraz drewnianą dzwonnicą z tego samego okresu. Z Wasiewicz nie da się już dalej podróżować - miejscowość tę od północy, wschodu i południa otacza granica z Białorusią - we wsi, tuż przy samej granicy, obejrzeć można także cmentarz katolicki z pocz. XX w.

Przez Twerecz, Daugieliszki Nowe i Przyjaźń wracamy do skrzyżowania k. Ignalina, gdzie kierujemy się na północ i po 12 km dojeżdzamy do miejscowości Kozaczyzna (Kazitiškis). Wieś w XVIII w. była własnością rodziny Butlerów, a na pocz. XIX w. Bielikowiczów. Od drugiej połowy XIX w. aż do 1939 r. Kozaczyzna należała do Mikulicz-Radeckich. Księga adresowa Polski z 1930 r. jako właściciela majątku Kozaczyzna o powierzni 300 hektarów wymienia Mariana Mikulicz-Radeckiego. We wsi zachował się dziewiętnastowieczny zespół dworski - dwór z zabudowaniami gospodarczymi, otoczony 2,7-hektarowym parkiem z aleją starych lip. We wsi obejrzeć można także neogotycki kościół z 1908 r., zbudowany z czerwonej-nietynkowanej cegły.

Z Kozaczyzny, wciąż trzymając się szosy, kierujemy się na północny-wschód i po 15 km docieramy do miasteczka Dukszty (Dūkštas), zwanego także Duksztami Kolejowymi i sąsiadującego z nim dawnego majątku ziemskiego Dukszty Stare (Dūkšteliai). Miejscowości tych nie należy mylić z Duksztami Pijarskimi pod Wilnem. Miasteczko i dwór mają bardzo bogatą historię. W XVI w. dobra Dukszty należały do książąt Giedroyciów, następnie do rodziny Stabrowskich, w 1573 r. stały się własnością Rudomino-Dusiackich po transakcji zawartej między braćmi Tomaszem i Janem Rudomino-Dusiackimi z jednej strony a Wojciechem i Zofią z Pokrzywnickich Stabrowskimi z drugiej. W 1601 r. jako właściciele wymieniani są Jan i Zofia z Suffczyńskich Rudominowie, następnie Tomasz Rudomino-starosta daugieliski, a po nim jego syn Piotr-podczaszy orszański. W l. 1592-1696 część Dukszt zwana Pereświaty należała do rodziny Komorowskich-ostatni właściciele z tego rodu - Jan i Zofia z Benisławskich Komorowscy sprzedają Pereświaty Tomaszowi Rudominie w 1696 r. W 1698 r. następuje podział majątku pomiędzy synów Piotra Rudominy - Tomasza Konstantego i Jana Kazimierza. W 1730 r. Tomasz Rudomino sprzedaje swoją część synowcowi Antoniemu, a następnie, po śmierci Antoniego majątek staje się własnością Mikołaja Rudominy - marszałka brasławskiego. W l. 1775-1788 majątkiem zarządza żona Mikołaja - Rozalia z Platerów. Po jej śmierci w 1789 r. Dukszty stają się własnością syna-Józefa Rudominy-chorążego brasławskiego. Będąc ostatnim z rodu, Józef Rudomino, jako żołnierz napoleoński, ginie bezpotomnie w bitwie pod Lipskiem w 1813 r. W XIX w. Dukszty należały najpierw do Biegańskich, następnie Dowgiałłów, a między 1901 r. a 1939 r. do rodziny Zanów. W 1930 r. powierzchnia majątku wynosiła ok. 3100 ha, w tym 13 jezior. Miasteczko Dukszty liczyło wówczas 1076 mieszkańców, był tu skład apteczny, kilka sklepów, w tym galanteryjne, bławatne, z artykułami kolonialnymi, spożywczymi, spirytualiami, działały hotel, księgarnia, kooperatywa "Hurtownia Kresowa", kasa pożyczkowo-oszczędnościowa, apteka, herbaciarnia, piwiarnia, a także młyn i tartak. Swe usługi oferowali krawcy, fryzjerzy, cieśle, stolarze, felczerzy, dwóch lekarzy i inni. W styczniu 1926 r. gmina Dukszty została przyłączona do powiatu święciańskiego, stając się jego najdalej na północ wysuniętą częścią. We wrześniu 1939 r. w okolicach Dukszt granicę z Litwą przekraczała część oddziałów Wojska Polskiego z Półbrygady Obrony Narodowej "Dzisna", cofających się przed wkraczającą do Polski Armią Czerwoną, w dn. 19 września 1939 r. granicę przekroczyło dowództwo półbrygady z płk.dypl. Edwardem Perkowiczem na czele oraz Batalion ON "Brasław" pod dowództwem kpt. Eugeniusza Tokarskiego - oddziały te zostały na Litwie internowane. W czerwcu 1941 r. Dukszty zostały zajęte przez armię niemiecką. Ostatnia właścicielka majątku Teresa Zanowa została aresztowana przez Niemców w 1941 r. i zginęła w obozie koncentracyjnym Ravensbrück. W miasteczku Dukszty obejrzeć można ciekawy zespół zabudowań stacji kolejowej z początku XX w. (co ciekawe, na ścianie jednego z budynków stacyjnych odnaleźć można polski znak geodezyjny z l. 20-tych XX w.), cerkiew prawosławną z pocz. XX w., obecnie używaną przez staroobrzędowców (starowierów), a także kościół z 1936 r. Obok cerkwi, w 2007 r., odnaleziono pozostałości cmentarza blisko stu żołnierzy polskich, poległych w tych okolicach we wrześniu i grudniu 1919 r. (z 5 i 7 Pułków Piechoty Legionów), a także poległych w styczniu 1920 r., w walkach z bolszewikami o Dyneburg (z 1 i 3 Dywizji Piechoty Legionów). Cmentarz żołnierzy polskich uporządkowano, a część nagrobków (32) zrekonstruowano w l. 2007-2011 staraniem Związku Polaków na Litwie przy wsparciu finansowym polskiej Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Z cmentarzem żołnierzy polskich z 1920 r. sąsiaduje niedawno odnowiony cmentarz żołnierzy radzieckich, poległych w tych okolicach w 1944 r. W sąsiadującym z miasteczkiem dawnym majątku Dukszty Stare (Dūkšteliai), nad jeziorem Pereświaty (Parsvėtas), zachował się klasycystyczny dwór z ok. 1820 r. zbudowany przez Biegańskich i na pocz. XX w. odnowiony przez Zanów. Dwór słynie z faktu iż gościli tu m.in. pisarz Józef Weyssenhoff (który pisał tu fragmenty powieści "Soból i panna"), jego brat - malarz Henryk Weyssenhoff, kompozytor Karol Szymanowski i pianista Artur Rubinstein. We dworze tym przed 1939 r. zgromadzono bogate zbiory - m.in. kolekcję archeologiczną i starożytności zebrane jeszcze przez Dowgiałłów, była tu biblioteka z dziewiętnastowiecznymi drukami polskimi, francuskimi i niemieckimi, bogate archiwum rodzinne, cenne płótna, m.in. obrazy Henryka Weyssenhoffa. Budynek, po II wojnie światowej użytkowany był przez szkołę rolniczą, następnie zdewastowany popadał w ruinę, niedawno stał się własnością prywatną i został odrestaurowany. We wnętrzach zachowały się jedynie oryginalne zabytkowe kaflowe piece. Bardziej okazale prezentuje się elewacja frontowa ozdobiona czterokolumnowym portykiem i wysuniętymi skrajnymi ryzalitami, elewacja tylna zdominowana jest przez dobudowany kamienny taras. Dwór ma doskonałe proporcje, otacza go 5-hektarowy park krajobrazowy, niestety zdziczały, w sąsiedztwie którego odnaleźć można zabytkowe budynki gospodarcze, m.in. drewniany spichlerz z XVIII w. i stajnię-wozownię z 1840 r (dwór przed 1939 r. można obejrzeć na starej pocztówce w naszej galerii). W pierwszej połowie XIX w. w majątku mieszkał słynny malarz Jan Rustem (1762-1835) - uczeń Bacciarellego - kierownik wydziału malarstwa na Uniwersytecie Wileńskim, pochowany na pobliskim cmentarzu, gdzie odnaleźć można także grób profesora Adama Hrebnickiego (1857-1941) - wybitnego botanika i sadownika, przed 1939 r. prowadzącego swój ośrodek badawczo-hodowlany w niedalekim majątku Raj.
W Duksztach urodził się Tomasz Zan (1902-1989) - major Wojska Polskiego - żołnierz Armii Krajowej - w 1917 r. ochotnik w I Korpusie Polskim gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego, obrońca Wilna w 1918 r., w 1919 r. uczestnik powstania sejneńskiego (powstanie zorganizowane przez Polską Organizację Wojskową przeciw litewskiej administracji na Sejneńszczyźnie), w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. ochotnik w 211 Pułku Ułanów rotmistrza Jerzego Dąbrowskiego. Uczestnik kampanii wrześniowej 1939 r., następnie działał w Kownie na Litwie jako oficer polskiego wywiadu na kraje bałtyckie, w 1940 r. aresztowany przez policję litewską i uwięziony w obozie koncentracyjnym w Drymitriawie, skąd zwolniono go przed aneksją Litwy przez ZSRR. W l. 1941-1944 w Armii Krajowej kolejno: szef Ośrodka II północno-wschodniego wywiadu Komendy Głównej Armii Krajowej, następnie w Kierownictwie Dywersji KG AK (Kedyw), szef zaopatrzenia oddziałów AK okręgu "Nów", w czasie Akcji "Burza" szef sztabu 30 Poleskiej Dywizji Piechoty AK, w sierpniu 1944 r. internowany przez Armię Czerwoną i wywieziony do obozu w Riazaniu (obóz dla oficerów Armii Krajowej, uwięzionych przez Sowietów), skąd w 1946 r. wrócił do Polski. Zamieszkał w Warszawie, gdzie zmarł w 1989 r. Był odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari, Złotym i Srebrnym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Walecznych (siedmiokrotnie). Tomasz Zan był prawnukiem Tomasza Zana - założyciela Towarzystwa Filomatów, Związku Promienistych i prezesa Zgromadzenia Filaretów - przyjaciela Adama Mickiewicza. Informacje na temat majora Tomasza Zana czytelnik znajdzie także w naszej galerii "Znani i zasłużeni obywatele powiatu święciańskiego" (na fotografii stoi w mundurze po lewej stronie), szczegółowe informacje dotyczące jego życia i działalności można odnaleźć w książce Wojciecha Wiśniewskiego p.t. "Ostatni z rodu. Rozmowy z Tomaszem Zanem".

Około 4 km na północny-wschód od Dukszt Starych leży miejscowość Gierkany, zwana także Girkany (Gerkonys). W XIX w. majątek Gierkany należał do Rehbinderów, a następnie do rodzin Biegańskich i Francuzowiczów, na pocz. XX w. był w posiadaniu rodziny Zanów, po czym znowu rodziny Francuzowiczów. W 1930 r. właścicielką majątku o powierzchni 74 ha była Antonina z Biegańskich Francuzowicz (primo voto Dowgiałło, w czasie rewolucji 1905 r. działaczka PPS, gdzie współpracowała z Józefem Piłsudskim-późniejszym Marszałkiem Polski-przewoziła wówczas z Warszawy na Wileńszczyznę tajną prasę i broszury polityczne, za działalność konspiracyjną w 1905 r., w odrodzonej Polsce została odznaczona Medalem Niepodległości). W majątku gierkańskim przed 1939 r. zgromadzono cenną polską kolekcję numizmatyczną. Stary drewniany dwór, wybudowany prawdopodobnie przez Biegańskich na pocz. XIX w., spalił się w końcu tego wieku - wówczas wybudowano nowy dwór, który zachował się do naszych czasów. Po II wojnie światowej we dworze, otoczonym małym parkiem, mieściła się szkoła podstawowa, a następnie ośrodek wypoczynkowy.

Będąc w tych okolicach warto także odwiedzić miejscowość Raj (Rojus), położoną ok. 3 km na północny-wschód od Dukszt Kolejowych. W XIX w. miejscowy folwark nosił nazwę Staniszki i wchodził w skład majątku Berżeniki należącego do rodziny Stankiewiczów. W 1886 r. Stanisława Stankiewicz wyszła za mąż za Adama Hrebnickiego, który otrzymał folwark Staniszki jako posag żony i wkrótce zmienił nazwę miejscowości na Raj. Profesor Adam Hrebnicki (ur. w 1857 r.) był wybitnym botanikiem i sadownikiem, w 1883 r. ukończył Instytut Leśny w Petersburgu, był ekspertem pomologicznym Cesarstwa Rosyjskiego, asystentem w Zakładzie Hodowli Lasów i Inżynierii Leśnej w Petersburgu, następnie, od 1902 r., kierownikiem Katedry Sadownictwa. W 1890 r., w majątku Raj, założył doświadczalno-hodowlany sad pomologiczny z kilkuset odmianami jabłoni, grusz, śliw, czereśni i wiśni, a także uprawami agrestu, truskawek i porzeczek. Pracę naukową i doświadczenia w ośrodku badawczo-hodowlanym Raj kontynuował także w okresie międzywojennym, aż do 1939 r. Zmarł w 1941 r. i został pochowany na cmentarzu w Duksztach Starych (grób profesora Adama Hrebnickiego zachował się do dziś). Był twórcą i odkrywcą nowych odmian drzew owocowych jak: Ananas Berżenicki (Reneta Hrebnickiego), Pepina Jana, A la Napoleon, Zwycięzca Żwirko, Szlachcic, a także autorem kilkuset publikacji i artykułów naukowych na temat leśnictwa i sadownictwa. Po II wojnie światowej majątek Raj został upaństwowiony i w 1957 r. sowieckie władze Litewskiej SRR utworzyły tam stację badawczą Wileńskiej Doświadczalnej Stacji Rolniczej, a w 1961 r., w zachowanym domu profesora Hrebnickiego, otwarto Muzeum Adama Hrebnickiego, czynne do dnia dzisiejszego.

Tekst: Jacek Szulski
Współpraca: Inesa Szulska 
Copyright © 2009-2024 Jacek Szulski / podbrodzie.info.pl

UWAGA: wyrazy pokolorowane na niebiesko i zielono są aktywne - odsyłają do poszczególnych zdjęć w galeriach - po kliknięciu na taki wyraz otwiera się odpowiednie zdjęcie z danej galerii.

Materiały, zamieszczone na stronie podbrodzie.info.pl są chronione prawem autorskim. Kopiowanie i rozpowszechnianie bez pisemnej zgody autorów i właścicieli jest zabronione.

The contents of podbrodzie.info.pl website are protected by copyright law.
Copying and distribution without authors and owners permission prohibited.

Dėmesio: podbrodzie.info.pl tinklalapio medžiagą kopijuoti ir platinti be raštiško nuotraukų autorių ir savininkų sutikimo draudžiama.

Copyright © 2009-2024 Jacek Szulski / podbrodzie.info.pl